كَرَم بين و لطف خداوندگار
در كتاب شريف كافي ، زراره از امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام نقل مي كند: خداي تبارك و تعالي براي آدم در فرزندانش چنين مقرر فرمود كه چون كسي همت به انجام كاري نيك بندد و آنرا به انجام نرساند، يك حسنه برايش نوشته شود و چون آنرا به انجام رساند، ده حسنه برايش نوشته شود، و چون كسي همت به انجام كاري زشت بندد و آنرا انجام ندهد، چيزي بر او نوشته نشود، و اگر آنرا به انجام رساند، تنها يك گناه بر او نوشته شود. (1)

چرا زاهد اندر هواي بهشت است ؟!
وقتي ، به حضور شريف علامه طباطبايي (رضوان الله تعالي عليه ) تشرف حاصل كرده بودم و عرض حاجت نمودم ، فرمود: آقا سحر حضرت باقر علوم نبين عليه السلام را فراموش نكن كه در آن ، بهاء و جمال و جلال و عظمت و نور و رحمت و علم و شرف است و حرفي از حور و غلمان نيست .
اگر بهشت شيرين است ، بهشت آفرين شيرين تر است !
چرا زاهد اندر هواي بهشت است
چرا بي خبر از بهشت آفرين است (2)

تعليم وضو
از قيس بن ربيع روايت شده است : ابو اسحاق سبيعي را دوباره مسح از روي كفش پرسيدم ، كه آيا جايز است يا نه ؟
او پاسخ داد: من ديده بودم كه مردم از روي كفش مسح مي كنند؛ تا آن كه مردي از بني هاشم را ديدم كه تا آن زمان كسي چون او را نديده بودم و او محمد بن علي بن الحسين عليه السلام بود، مساءله را از او پرسيدم ، ايشان مرا از اين كار نهي فرمود و گفت : اميرالمؤمنين عليه السلام ، چنين مسح نمي كرد.
و فرمود: مسح بر كفش جايز نيست !
وقتي اين را از ابو اسحاق شنيدم ، ديگر هيچ گاه از روي كفش ، پاي را مسح نكردم . (3)

ثبات حكمت در دل
ثقه الاسلام كليني - رضوان الله تعالي عليه - در جامع كافي از ابي جعفر امام محمد باقر عليه السلام روايت كرده است كه : ما اخلص عبدالايمان بالله اربعين يوما او قال ما اجمل عبد ذكر الله اربعين يوما الا زهده الله في الدنيا و بصره دائها و دوائها و اثبت الحكمه في قلبه وانطق بها لسانه .يعني امام عليه السلام فرمود: هيچ بنده اي ذكر خدا را در چهل روز نيكو نگردانيده است ، مگر اين كه خداوند وي را از دنيا بيزاري دهد و به درد و دوايش بينايي ؛ و حكمت را در دلش ثابت گرداند و زبانش را بدان ناطق . (4)

حقايق ايمان ، وسيله رؤيت خدا
عبدالله بن سنان از پدرش نقل مي كند كه : خدمت امام ابو جعفر عليه السلام رسيدم ، مردي از خوارج بر آن حضرت گفت : اي ابو جعفر! چه چيزي را عبادت مي كني ؟
حضرت فرمود: خدا را.
پرسيد: آيا او را ديده اي ؟
فرمود: آري ! چشمان او را با مشاهده نمي بينند، ولي قلبها با حقايق ايمان مي بينند. با قياس شناخته نمي شود و با حواس درك نمي گردد و شبيه مردم نيست . موصوف به آيات و شناخته شده با نشانه هاست . در حكمش ستم نمي كند؛ اين است خدايي كه جز او خدايي نيست .
در اين هنگام مرد خارجي (برخاست ) و رفت ، در حالي كه مي گفت : خدا داناست كه رسالتش را كجا قرار دهد! (5)

اي ابا نعمان ! فريبت ندهند
ابو نعمان گويد:
شنيدم كه ابو جعفر عليه السلام فرمود: اي ابا نعمان ! مردم تو را فريب ندهند و از نفست غافل نكنند؛ هر چه به تو رسد، همراه تو خواهد بود نه همراه آنان . روزت را به بيهودگي سپري مكن ؛ چه همراه تو كساني هستند كه عمل تو را ثبت مي نمايند. پس نيكوكاري كن كه هيچ چيزي را به جستجو و طلب نمي بينم كه از عمل نيك ، كه گناه پيش را از ميان مي برد، بهتر باشد.(6)

دعاي امام باقر (ع )
از امام باقر عليه السلام (و شكافنده ) علوم پيامبران عليه السلام در دعاي افتتاح چنين آمده است : اللهم اني اساءلك من اسماءك باكبرها و كل اسماءك كبيره ، اللهم اني اساءلك من كلماتك باتمها و كل كلماتك تامه ؛ يعني بار خدايا! من از تو به بزرگترين اسماي تو خواهانم ، و همه اسماي تو بزرگند. خدايا! از تمام ترين كلمات تو، از تو خواهانم و همه كلمات تو تمامند.(7)

فضيلت قرآن
طعام حقيقي انسان
زيد شحام ، حضرت امام باقر عليه السلام را از تفسير اين آيه كريمه : فلينظر الانسان الي طعامه (8)، سوال كرده است كه : طعام انسان چيست ؟
امام عليه السلام در جواب فرمود: بنگرد عملش را از كجا تحصيل مي كند. (9)
اين آيه ، طعام را بر روي انسان برده است ، و انسان من حيث هم انسان ، غذاي او علم و عمل صالح است كه علم و عمل ، انسان پرور و انسان سازند.
بايد بين غذا و مغتذي ، سنخيت بوده باشد، غذا گيرنده كه انسان شد، غذاي مسانخ و مجانس او؛ يعني طعام او؛ علم است ، گوش انسان ، دهان جان او است . بايد دقت داشت كه اين دهان ، از كدامين سفره ازتزاق مي كند.
جانور فربه شور ليك از علف
آدمي فربه ز عز است و شرف
آدمي فربه شود از راه گوش
جانور فربه شود از حلق و نوش
مهم ترين و اساسي ترين كاري كه ما در امتداد زماني خود داريم ، اين است كه خودمان را درست بسازيم ، هيچ كاري براي انسان مهم تر از درست ساختن خودش نبوده و نيست ، و هيچ عمل در قدر و قيمت بدان نمي رسيد، و به مبناي وصين و فتواي قويم برهان و قرآن ، علم و عمل انسان سازند.
قرآن عين برهان است ، و عقل و نقل معاضد يكديگرند، و هر دو در اين حكم محكم متفق اند، اگر انسان من حيث هو انسان ، بايد خودش را بسازد، چاره اي جز تحصيل علم نافع و عمل صالح ندارد.
و چون علم و عمل ، انسان سازند، هر يك از ما بايد مراقب و مواظب خود بوده باشد، كه چگونه دارد در شب و روز خود را مي سازد.
جناب برهان الموحدين و قدوه العارفين ، علي اميرالمؤمنين ، در كوفه جواني را مي بيند كه به خواندن تصنيف هاي هرزه و آلوده سرگرم و دل خوش است ، امام به او فرمود: داري به چه چيزهايي دفتر وجودت را پر مي كني ؟ (10)

تفسير قل هو الله احد
مرحوم صدوق در كتاب توحيد در تفسير قل هو الله احد از امام باقر عليه السلام نقل مي كند كه فرمود: قل ، يعني آنچه را كه با اين حرف به او وحي كرديم و خبر داديم ، ظاهر ساز! تا كسي كه در او اطاعت و شنوايي است و گواه بر توست ، با آن هدايت شود.
هو، اسم كنايه اي است ؛ كه بر غايب اشاره دارد. ها، تنبيه است بر معنايي ثابت ، و واو، اشاره به آن چيزي است كه ، غايب از حواس است . چنان كه هذا، اشاره به آن چيزي است كه نزد حواس حاضر است . كفار به بتهاي شان به هذا كه براي حاضر است اشاره مي كرده و مي گفته اند:
اين ها (هذه ) خدايان محسوس و قابل درك با چشم ما هستند؛ تو نيز اي محمد! به خداي خود كه مردم را به او مي خواني ، اشاره كن ! تا او ببينيم و درك كنيم و خدايي را جز او به خدايي نگيريم .
پس در اين هنگام ، خداوند متعال سوره قل هو الله احد را نازل كرد.
لذا ها، براي تثبيت ثابت ، و واو اشاره است به كسي كه از ديدگان و حواس ‍ غايب است ؛ چه خداوند بالاتر از اين است ؛ چون او مدرك ابصار و مبداء حواس است . (11)

حدود هر چيزي در قرآن
امام باقر عليه السلام فرمود: خداوند متعال ، امت را به هيچ چيز دعوت نفرمود، جز آنكه آنرا در كتابش نازل و براي رسولش صلي الله عليه وآله بيان فرمود، و براي هر چيز، حدي قرار داد و دليلي كه بر آن دلالت كند، و براي آن كس كه از اين حد تجاوز كند، حدي مقرر فرمود (12)

بسم الله در حمد
در كافي از يحيي بن ابي عمير هذلي نقل شده كه گويد: در نامه اي به امام باقر عليه السلام نوشتم : فدايت گردم ! چه مي فرمايي در مورد شخصي كه در نمازش فقط به قصد سوره حمد بسم الله الرحمن الرحيم را در ابتدا خوانده و وقتي حمد تمام شد و سوره ديگر را شروع كرده ، بسم الله را نخوانده است و عياشي گفته اشكالي ندارد.
حضرت به خط مبارك خود مرقوم فرمود:
براي به خاك مالين بيني او و ناپسند داشتن او - يعني عياشي - آن نماز را دوباره اعاده كند .(13)

فريبكاري شيطان
از امام باقر عليه السلام در بيان آيه كريمه 23، سوره نوح (ع) : و قالوا لا تذرن الهنكم و لا تذرن ودا و لا سواعا و لا يغوث و يعوق و نسرا ، روايت شده است كه فرمود: مردم خداي عز و جل را پرستش مي كردند، و بعد از مرگشان قوم آنان بر مرگشان ضجه مي نمودند، و مرگشان بر آنان دشوار آمد؛ پس ابليس ملعون در نزدشان آمد و بديشان گفت : من بتهايي به صورت آنان براي شما فراهم مي كنم كه به آنها بنگريد و انس بگيريد و خدا را پرستش كنيد. پس بر مثال مردگانشان بت هايي برايشان تهيه كرد و آن خداي - عز و جل - را مي پرستيدند و به آن بت ها نظر مي كردند؛ چون زمستان مي شد و چون آن قرن به سر آمد و فرزندانشان بزرگ شدند، گفتند كه : پدران ما اين بت ها را مي پرستيدند و ما هم اينها را مي پرستيم ، بدون اينكه خدا را بپرستند. (14)

توبه لطف الهي:
جايگاه توبه نادان
در كتاب شريف اصول كافي ، زراره از امام باقر عليه السلام نقل مي كند كه فرمود: چون بدين جا رسد - و اشاره به گلوي خود فرمود - عالم را توبه نباشد، و نادان را توبه هست . (15)

لطف الهي بكند كار خويش
محمد بن مسلم از ابو جعفر، امام باقر عليه السلام نقل كرده است : اي محمد بن مسلم ! گناهاني كه مؤمن از آن توبه كند، بخشوده شود. پس بايد براي زمان پس از توبه ، از نو شروع به عمل كند، و به خدا سوگند، كه اين توبه تنها اهل ايمان راست .
عرض كردم ، چنانچه توبه خويش را بشكند و گناه كند و سپس توبه كند چه ؟
فرمود: اي محمد بن مسلم ! آيا تواني باور كني كه بنده اي مؤمن بر گناه خويش پشيمان شده و از خدا آمرزش خواسته و توبه كرده ، ولي خداوند توبه اش را نپذيرفته است ؟
گفتم : او بارها چنين كرده ؛ گناه كرده و سپس توبه و استغفار!
فرمود: هرگاه مؤمن به استغفار و توبه باز گردد، خداوند نيز بخشايش و آمرزش را به سويش باز گرداند، و خداوند، آمرزش و مهربان است . توبه را مي پذيرد و بدي ها را در مي گذرد. پس مبادا مؤمنان را از رحمت خدا دور نمايي ! (16)

قلب وارونه
از امام صادق عليه السلام نقل است : پدرم همواره مي فرمود: هيچ چيز چون گناه ، قلب را تباه نكند. قلب همچنان بر گناه اصرار ورزد تا اين كه گناه بر آن غالب آيد و آن را وارونه كند. (17)

فرمايش امام باقر (ع) در باب توبه
در كتاب شريف اصول كافي ، تاءليف ثقه الاسلام كليني قدس سره از ابو جعفر، امام محمد باقر عليه السلام نقل است كه فرمود:
آدم عليه السلام عرض كرد: پروردگارا! شيطان را بر من سلطه بخشيدي ، و او را چون خون (كه در بدنم جاري است ) بر من چيرگي دادي ؛ پس مرا نيز چيزي عنايت فرما!
خداوند فرمود: تو را چنين ( نعمتي ) بخشم كه چون كسي از فرزندانت ، تصميم بر انجام گناهي گيرد (و آن را انجام ندهد)، بر او نوشته نشود، و چون آن را انجام دهد (تنها) يك گناه بر او نوشته شود، و چون عزم بر انجام عملي نيك گيرد، چنانچه به انجامش نرساند، حسنه اش برايش نوشته شود، و چون به انجامش رساند، ده حسنه برايش نوشته شود.
آدم عرض كرد: پروردگارا! مرا بيشتر عنايت فرما!
فرمود: توبه را بدانان بخشيدم . و يا فرمود: (سفره ) توبه را تا هنگامي كه نفس به گلو برسد، برايشان گسترم .
آدم عليه السلام عرض كرد: پروردگارا! مرا كافي است . (18)
بخش پنجم : سخنان گوهر بار از حضرت امام محمد باقر (ع )

توصيف درخت نيكوي نبوي
در مجمع البحرين از امام باقر عليه السلام نقل كرده كه آن حضرت فرمود: الشجره الطيبه رسول الله و فرعها علي و عنصر الشجره فاطمه ، و ثمرتها اولادها و اغسانها و اوراقها شيعتها يعني : درخت نيكو، رسول خدا و تنه آن علي و عنصر درخت ، فاطمه و ميوه اش ، اولاد فاطمه و شاخه ها و برگ هاي آن پيروان فاطمه اند .(19)

دل سرنگون
اگر دل كه عرش رحمان است ، به سوي آسمان حقيقت دهن باز كند و خواهان شروق نور حق شود، البته خداوند فياض دهن باز را بي روزي نمي گذارد، بلكه روزي قلب كه آب حيات علم است ، همواره از آسمان حقيقت فرو مي ريزد و حقيقه الحقائق فياض علي الاطلاق است ، كوتاهي و قسور از اين سوست نه از آن سو.
غرض اينكه ما نمي گيريم نه اينكه او نمي دهد. به تعبير باقر علوم النبيين عليه السلام قلب معكوس است كه دل سرنگون است ، چون كاسه اي وارونه است كه دهن آن به سوي زمين و پشت آن به سوي آسمان است ، باران كه ببارد قطره اي از آن نصيب چنين كاسه نمي شود و ظرف ديگر دهن آن به سوي آسمان باز است و به اندازه گنجايش خود از آب باران بهره مي گيرد، دلها با باران رحمت رحيميه اين چنين اند. (20)

اسم اعظم خدا
امام باقر عليه السلام نقل كرده است : اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است ، كه يم حرف آن نزد آصف بن برخيا، وزير حضرت سليمان بود؛ آن را به زبان آورد و زمين ميان او و تخت بلقيس به هم رسيد؛ تا اين كه با دست خود تخت را برداشت و زمين به حالت اول بازگشت . اين كار از يك چشم بر هم زدن هم سريع تر بود. هفتاد و دو حرف از اسم اعظم نزد ما موجود است و يك حرف آن نزد خداست كه آن را در غيبش نگاه داشته است . (21)

خداوند خالق است نه مخلوق
امام پنجم امام محمد باقر عليه السلام مي فرمايد:
آيا خدا را دانا و توانا ناميده اند، جز به خاطر علمي كه به علما بخشيده و قدرتي كه به قدرتمندان داده است ؟ هر چيزي كه شما با اوهام و خيالات خود در ذهنتان به وجود آوريد، هر چند بسيار دقيق باشد، باز مخلوق و ساخته شده ذهن خودتان است و همانند خود شماست ؛ نه خداوند متعال .(22)

جاودانگي معروف
امام باقر عليه السلام فرمود: خداوند عز و جل ربا را حرام فرمود تا معروف از ميان نرود. (23)

آموزش اسم اعظم
از حضرت امام باقر (ع ) آمده است كه : اسم اعظم خدا، هفتاد و سه حرف است . كه هفتاد و دو حرف را به محمد (ص ) آموخته و يك حرف از آن را پنهان داشته است . (24)

وصف خدا
در توحيد صدوق از جابر جعفي نقل است كه گفته است : از امام باقر (ع ) شنيدم كه فرمود: خدا نوري است كه تاريكي در آن نيست ، و علمي كه جهل در آن نيست ، و حياتي است كه مرگ ندارد .(25)

ادخال سرور در قلب مؤمن
صافي گويد: از ابا جعفر عليه السلام شنيدم كه مي فرمود: از زمره چيزهايي كه خدا با بنده اش موسي عليه السلام نجوا كرد اين كه فرمود: مرا بندگاني است كه بهشت را بر آنها مباح كرده و آنها را بر آن حاكم گردانم
عرضه داشت : پروردگارا! آنها كيانند كه بهشت خويش را بر آنها مباح گرداني و آنها را حاكم بر آن گرداني ؟
فرمود:: آن كس كه بر مومني ادخال سرور كند.، آنگاه فرمود: مؤمني در سرزمين ستمگري زندگي مي كرد، ستمگر قصد او كرد، آن مؤمن به سرزمين شرك گريخت ، و بر مردي مشرك فرود آمد، پس آن مرد او را در پناه گرفت و با او مدارا نمود و مهمانش كرد. به هنگامي كه مرگ در بهشت من تو را جايي بود حتما تو را در آنجا جاي مي دادم ، وليكن بهشت بر آن كس كه شرك به من ورزيد حرام است ، وليكن اي آتش ! اين مرد مشرك را بترسان و او را ميازار و صبح و شام رزق وي را مي آورند.
عرضه داشتيم : آيا از بهشت روزي اش را مي آوردند؟

اهميت شير مادر
باقر علوم النبيين عليه السلام فرمود: به فرزندت ، از شير زنان نيكو و زيبا بنوشان و از نوشاندن شير زنان زشت بپرهيز؛ زيرا شير، گاهي ويژگيهاي شيرده را سرايت مي دهد.
و هم او فرمود: عليكم بالوضاء من الظئوره ، فان اللبن يعدي .
ترجمه : بر شما لازم است دايه هاي خوبروي براي فرزندانتان برگزينيد؛ زيرا شير سرايت مي دهد. (26)

انواع دلها
حديث غدوه عالميان امام باقر عليه السلام را در اقسام زينت و زيور اين گرامي نامه قرار دهيم :
القلوب ثلاث قلب منكوس لايعي شيئا من الخير و هو قلب الكافر، و قلب فيه نكته سوداء فالخيد و الشر فيه يعتلجان فايهما كانت منه غلب عليه و قلب مفتوحضرت فيه مصابيح تزهر و لايطفاء نوره الي يوم القيمه و هو قلب المؤمن .(27)
ترجمه حديث شريف به اختصار اين كه :
دلها سه گونه اند: دل سرنگون كه هيچ خيري را نگاه نمي دارد و آن دل كافر است ، و دلي كه در آن خجكي (نقطه اي ) سياه است خير و شر در آن در كشتي و كشمكش اند، پس هر كدام از آن دو شده است همان بر وي چيره خواهد شد؛ و دلي كه گشوده است ، در آن چراغ هايي مي درخشند و تا روز رستاخيز خاموش نمي شوند و آن دل مؤمن است . (28)

دوستي با سنگ
يزيد بن معاويه عجلي گفت : به نزد ابي جعفر عليه السلام بودم ، مردي با پاي پياده از خراسان وارد شد، پس پاهاي خود را بيرون آورد، پاهاي وي پينه زده بود و گفت : به خدا قسم ، چيزي جز دوستي شما اهل بيت مرا با اينجا نكشانده است .
ابو جعفر باقر عليه السلام فرمود: به خدا قسم ، اگر سنگي ما را دوست بدارد، خدا آن را با ما محشور مي دارد، و آيا دين جز حب چيزي است . خداي تعالي مي فرمايد: بگو كه اگر خدا را دوست داريد، مرا دوست بداريد، خدا شما را دوشت مي دارد. و فرمود: كساني را كه به سوي ايشان مهاجرت كردند، دوست مي دارند و آيا دين جز حب چيزي (29) است ؟

هراس از آتش
سخن امام ابي جعفر عليه السلام در حديث كافي چنين بود: يا نار هيديه و لا تاءذيه مراد از هيديه ؛ يعني بترسانش و او را در هراس در آور و ترساندن نوعي از عذاب است . و لو آزار رساني نيست ، و ايذاي آتش امر ديگري است ، چنانكه شما فرزندت را با آتش مي ترساني ، ولي او را به آتش آزار نمي دهي ! (30)

توصيف بهشت
امام باقر عليه السلام روايت شده است كه فرمود: احسنوا الظن بالله ، واعلموا ان للجنه ثمانيه ابواب عرض كل باب منها مسير اربعهماه سنه ؛ گمان خود را به خداي ، نيكو نماييد و بدانيد كه بهشت هشت در دارد، پهناي هر دري چهارصد سال راه است .(31)

عبادت هفتاد جزء است !
امام باقر عليه السلام فرمود كه : رسول الله صلي الله عليه وآله فرمود: العباده سبعون جزءا، افضلها طلب الحلال . يعني عبادت هفتاد جزء است ، برترين جزء آن طلب حلال است .

حكمت خداوندي
در كافي از امام باقر (شكافنده ) علوم پيامبران روايت شده است كه آن حضرت فرمود: وقتي خداوند بخواهد كه نطفه اي را كه بر آن در صلب آدم پيمان گرفته شده ، خلق كند يا آنكه را، وي در نظر دارد و آنرا در رحم قرار دهد، مرد را بر جماع تحريك كند و به رحم وحي مي كند كه درت را باز كن تا خلق و قضاء نافذ من و قدر من در تو راه يابد، آنگاه رحم درش را باز مي كند و نطفه به رحم مي رسد .

منبع: فضائل و سيره چهارده معصوم (ع) در آثار استاد علامه حسن زاده آملي