از جمله مسايل بحث انگيز معارف اسلامي كه از دير زمان، ذهن انديشه وران و حتي عاميان را به پرسش هاي مختلف بر مي انگيخته، مسأله جبر و اختيار است.

در قرآن كه محور تعاليم اسلامي است از يك سو حاكميت مطلق الهي بر تمامي ابعاد و زواياي هستي به انسان يادآوري شده است، و از سوي ديگر اعمال و موضعگيري آدميان در صحنه ي زندگي و در ميدان كفر و ايمان، عمل خود آنان بشمار آمده است.

در برخي آيات مي خوانيم:

«ما شاء الله لا قوة الا بالله». [1] .

خواست، خواست خدا است و نيرويي جز به اتكاي خدا وجود ندارد.

«و ما تشاؤون الا ان يشاء الله...» [2] .

شما چيزي را نمي خواهيد مگر اين كه خداوند بخواهد.

«تضل بها من تشاء و تهدي بها من تشاء». [3] .



[ صفحه 84]



خداوند آن كس را كه بخواهد به وسيله ي آيات قرآن گمراه مي سازد و هر آن كس را كه بخواهد هدايت مي كند.

و از سوي ديگر در بعضي از آيات مي خوانيم:

«و ما اصابكم من مصيبة فبما كسبت ايديكم...» [4] .

هر ناگواري كه به شما برسد، نتيجه ي دستاوردهاي خود شما است.

«و لتجزي كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون». [5] .

هر فردي به وسيله ي آن چه خود كسب كرده و انجام داده است مجازات مي شود و آدميان مورد ستم واقع نخواهند شد.

«و لا تزر وازرة وزر اخري». [6] .

در نظام داوري حق، هيچ كس سنگيني بار ديگري را بر دوش نمي كشد.

هر يك از اين دو دسته آيات، بيانگر بعدي از معرفت جامع ديني است، و نظر به تبين حقيقتي خاص دارد و در صورتي كه جايگاه هر يك از اين آيات شناخته نشود، مثلا يك دسته مورد توجه قرار گيرد و دسته ي ديگر ناديده انگاشته شده، يا توجيه و تأويل شود، معرفت ديني به انحراف مي گرايد، چنان كه در صدر اسلام، دورماندگان از مكتب اهل بيت (ع) به دليل عدم آشنايي كامل با منطق وحي و عدم تسلط بر مجموعه ي آيات قرآن و ناآگاهي از شيوه ي جمع ميان پيام هاي آن، گرفتار افراط و تفريط شدند، گروهي به جبر گراييدند و دسته اي به تفويض كامل!

اين جريان هاي فكري هر چند در عصر امام صادق (ع) اوج بيشتري يافت، ولي خيزش هاي آن در عصر امام باقر (ع) نمايان شد.

امام باقر (ع) در رد نظريه ي جبر مطلق و اختيار مطلق مي فرمود:

لطف و رحمت الهي به خلق، بيش از آن است كه آنان را به انجام گناهان مجبور سازد، و سپس ايشان را به خاطر كارهايي كه به اجبار انجام داده اند عذاب كند! از سوي ديگر خداوند قاهرتر و نيرومندتر از آن است كه چيزي را اراده كند و تحقق



[ صفحه 85]



نيابد.

از آن حضرت سؤال شد كه مگر ميان جبر و اختيار، جايگاه سومي وجود دارد؟

امام باقر (ع) فرمود: آري ميان جبر و اختيار مجالسي گسترده تر از فضاي آسمان ها و زمين هست. [7] .

راوي حديث همانند اين بيان را به امام صادق (ع) نيز نسبت داده است.