وجود تفاوت در خط مشي سياسي امامان (ع)، واقعيتي است كه در روايات نيز بدان اشاره شده و مورد قبول قرار گرفته است.

شخصي به نام حمران نزد امام باقر (ع) آمده، مي گويد:

درباره ي عملكرد سياسي علي بن ابي طالب و حسن بن علي (ع) و حسين بن علي (ع) و خروج و قيام آنان و مشكلاتي كه در اين مسير تحمل كردند و تا مرز شهادت و كشته شدن پيش رفتند، نظر شما چيست؟

امام باقر (ع) در پاسخ وي فرمود: اي حمران! خداوند از قبل برنامه ي آنان را طرح ريزي كرده و به موقع، آن را عملي ساخت.

پيامبر (ص) از طريق وحي، نسبت به برنامه ي الهي آگاه شده بود و اطلاعات



[ صفحه 135]



خويش را در اختيار علي (ع) و حسن و حسين (ع) قرار داد. آنان نيز طبق وظيفه ي خويش و بر اساس رهنمود الهي، عمل نمودند.

هر كس از خاندان ما - اهل بيت - شيوه ي سكوت و بردباري در پيش گرفت و به نبرد خونين عليه طاغوت ها نپرداخت، سكوت او نيز بر اساس علم و انجام وظيفه صورت گرفته است. [1] .

در تجزيه و تحليل اين روايت، نخست بايد ديد كه منظور حمران از اين سؤال چه بوده است. آيا او صرفا درصدد شناخت فلسفه ي قيام ائمه بوده، يا نسبت به نهضت ائمه با توجه به اين كه اين نهضت ها در ظاهر به پيروزي منتهي نشده، مشكلي داشته است، يا اين كه اصولا طرفدار نظريه ي قيام بوده و با طرح اين سؤال مي خواسته است شيوه ي سياسي امام باقر (ع) را زير سؤال ببرد، يا از علت آن آگاه شود؟ هر يك از اين احتمال ها كه درست باشد، به هر حال پاسخ امام راهگشاست و مي تواند قانع كننده باشد، و آن اين است كه: امامان (ع) هيچ يك به اراده ي شخصي خود و بدون ملاك، تصميم به قيام يا سكوت نگرفته اند. اگر علي (ع) در آغاز سكوت مي كند، سپس به تشكيل حكومت مي پردازد و با معاويه به نبرد بر مي خيزد، اگر حسن بن علي (ع) نهضتش عليه معاويه به صلح مي انجامد، اگر قيام حسين بن علي (ع) به شهادتي عظيم و بي سابقه منتهي مي گردد و اگر امام سجاد (ع) به قيام علني عليه طاغوت نمي پردازد، همه و همه به رهنمود خدا و پيامبر (ص) بوده و خود تصميم نگرفته اند، و در نتيجه نه قيام آنان قابل خدشه است و نه سكوتشان.

در اين حديث، اصل وجود تفاوت در خط مشي سياسي ائمه پذيرفته شده، اما علت اين تفاوت، به مشيت و رهنمود خدا منتسب گشته؛ يعني قيام ائمه به فرمان خدا و سكوتشان نيز به فرمان او بوده است، ولي اين بيان نفي نمي كند كه شرايط



[ صفحه 136]



زمان و مقتضيات هر دوره، مستلزم اتخاذ خط مشي جديدي بوده است؛ زيرا پاسخ اصولا به تناسب فهم و نياز به كسي كه سؤال را مطرح كرده، داده شده و با اين حال پاسخي مطابق واقع مي باشد، هر چند برخي زواياي آن به فهم مخاطب وانهاده شده است، و آن اين كه امر و نهي الهي بر اساس مصالح واقعي و مطابق حكمت مي باشد، پس آگاهي و كارداني حكم مي كند كه با تغيير شرايط و مناسبات اجتماعي - سياسي، خط مشي رهبران نيز متناسب با آن تغيير كند.