قلب در منابع ديني به معناي عضو مادي بدن كه با انبساط و انقباض خود، خون را در بدن به گردش در مي آورد نيست. بلكه حقيقتي است كه ادراك مي كند، مسؤوليت مي پذيرد، سنگين و سخت مي شود، رقت و نرمش مي يابد، حق ناپذير مي گردد و يا شيفته ي حقيقت مي باشد و...

قلب به اين معنا، با نوعي وحدت با نفس و جان آدمي دارد و يا بخش مهمي از آن است، بنابراين شناخت حالات و ويژگي هاي قلب در حقيقت شناخت نفس مي باشد و انسان را در طريق خودشناسي و خودسازي ياري مي دهد. از اين رو در پي احاديث خودشناسي به نقل روايتي از امام باقر (ع) در زمينه ي تحولات قلب و حالات آن مي پردازيم.

حمران بن اعين به حضور امام باقر (ع) رسيد و از آن حضرت سؤال هايي داشت كه مطرح كرد و پاسخ گرفت و خواست كه از جا برخيزد و محفل را ترك كند، اما دوباره سؤالي به ذهنش آمد و به امام باقر (ع) گفت: - خداوند پايدارتان بدارد و ما را هماره از وجود شما بهره مند سازد - اين چه سري دارد كه ما وقتي نزد شما مي آييم، در فاصله اي كه نزد شماييم قلبمان رقت يافته و روحمان از دنيا غافل مي شود و نسبت به دارايي ها و توامندي هاي مردم بي اعتنا مي شويم، ولي پس از اينكه از مجلس شما را ترك مي كنيم و با مردم و تاجران روبرو مي شويم و همراه مي گرديم، محبت دنيا را در خويش احساس مي كنيم و دنيا دوست مي شويم!

امام باقر (ع) فرمود: بلي اين قلب است كه گاهي سخت مي شود و گاهي نرم.

سپس امام باقر (ع) افزود: ياران پيامبر (ص) به آن حضرت عرض كردند: اي رسول خدا! ما بر خويش نگرانيم كه مبادا گرفتار نفاق شويم!

پيامبر فرمود: علت اين نگراني چيست؟

اصحاب گفتند: ما وقتي نزد شما هستيم و شما ما را به ارزش ها تذكر مي دهيد و



[ صفحه 291]



متمايل مي سازيد در وجود خود بيم از گناه را احساس مي كنيم و دنيا را از ياد مي بريم و چنان زاهد مي شويم كه گويي آخرت و بهشت و آتش را آشكارا مي بينيم. اما همين كه از نزد شما بيرون مي شويم و به خانه ها گام مي نهيم و فرزندانمان را مي بوييم و همسر و خاندانمان را مي بينيم، در معرض تحول قرار گرفته و آن روحيه ي عالي را از دست مي دهيم تا آنجا كه گويي ما چنان حالت معنوي را نداشته ايم! آيا شما بر ما بيمناك نيستي كه اين حالت ما نفاق باشد؟

پيامبر (ص) در پاسخ آن ها فرمود: هرگز چنين نيست! اين ها وساوس و خط آفريني هاي شيطان است كه شما را متمايل به دنيا مي سازد، بخدا سوگند اگر بر همان حالت زهد و بيداري كه ياد كرديد،باقي بمانيد، ملائكه ي آسمان با شما مصافحه مي كنند (دست در دست شما مي گذارند) و شما قادر خواهيد بود كه بر آب گام نهاده و بر سطح آن قدم برداريد... همانا مؤمن در معرض فتنه است و زماني كه فريفته ي شيطان مي شود، استغفار مي كند. آيا نشنيده اي سخن خداوند را كه مي فرمايد: «ان الله يحب التوابين و يحب المتطهرين» [1] و «استغفروا ربكم ثم توبوا اليه» [2] يعني؛ همانا خداوند بسيار توبه كنندگان و نيز پاكان و جويندگان پاكي را دوست دارد، و طلب بخشش كنيد از پروردگارتان و به سوي او باز گرديد و رو آوريد. [3] .