از اين روايات كه نمونه هاي فراوان از زبان ديگر امامان نيز رسيده است؛ مي توان گفت به حد تواتر و يقين مي رسند، چند نكته مهم استفاده مي شود:

1- در هنگام احتضار انسان محتضر چه مؤمن و چه منافق و كافر افرادي را چون رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم، علي، فاطمه، حسن و حسين (عليهم السلام) و در برخي روايات ساير امامان نيز اضافه شده اند، مي بيند، و الائمة من ذريتهم. [1] .



[ صفحه 113]



2- انسان مؤمن و شيعه اين افراد را به زيباترين چهره مشاهده مي كنند. همان گونه كه فرشته مرگ را به زيباترين چهره مي بينند.

انسان منافق و تبهكار اين صحنه ها را بدمنظرترين و ترسناك ترين چهره مي بيند. از زبان علي عليه السلام اين گونه روايت است كه هر كس مرا دوست داشته باشد به همان گونه مرا در هنگام مرگ خواهد ديد و هر كس با من كينه ورزي كند، به همان چهره بد مرا خواهد ديد... و من ابغضني وجدني عند مماته بحيث يكره. [2] همانگونه كه فرشتگان مرگ را به زشت ترين چهره و فظيع ترين منظره مشاهده مي كنند... اتاهم بافظع المناظر و اقبح الوجوه. [3] .

3- ديدن فرشتگان و رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و امامان در هنگام مرگ با اين چشم دنيايي نيست؛ زيرا در اين صورت اين ديدن بر اطرافيان محتضر نيز فراهم مي شد. ديدن اين افراد با چشم مثالي است. يعني فرشتگان بر وي متمثل مي شوند و رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم و امامان بر وي متمثل مي شوند. همان گونه فرشته بر حضرت مريم متمثل شد، كه تمثل براي حضرت مريم بود و اگر كساني در اطراف وي بودند، اين گونه نبود كه آنان نيز فرشته را ببينند، فتمثل لها بشرا سويا. [4] .

4- مطلب ديگري از اين نكته روشن مي شود كه در تمثل فرشتگان و رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم امامان محدوديت وجود ندارد. به خاطر ويژگي تمثل است كه فرد در يك لحظه ممكن است در مكان هاي متعدد و بي شمار بر بالين



[ صفحه 114]



انسان هاي فراوان متمثل شود. همانند آيينه اي كه تصويرهاي متعدد را هم زمان نمايان سازد.