در زمان حكومت داري عبدالملك، حاكميت زبيري ها در حجاز شكل گرفته بود. عبدالله بن زبير قريب يك دهه بر حجاز حكومت نمود. وي در مدت حكومت داري اش تغييراتي نيز در ساختمان كعبه پديد آورد و با تخريب خانه خدا آن را از نو بنيان نمود و تشريفاتي نيز اضافه كرد.

ابن زبير از كعبه و موسم حج بهره سياسي مي برد. افرادي را كه از بلاد اسلامي براي انجام حج به مكه رهسپار مي شدند، به بيعت خويش وادار مي ساخت. حتي بزرگان قريش مانند عبدالله بن عباس و محمد حنيفه را نيز بر بيعت خويش وادار ساخت؛ گرچه موفق نشد. [1] وي همين اقدام را در مورد مردم شام انجام مي داد. افرادي را كه از شام براي انجام حج مي آمدند به بيعت خويش وادار مي نمود! [2] .

عبدالملك حاكم اموي براي حل اين مشكل چاره جويي نمود. وي مردم را از رفتن به حج ممنوع ساخت و هنگامي كه با انتقاد مردم روبرو



[ صفحه 180]



شد، كه چرا از انجام واجب جلوگيري مي كند، در پاسخ آنان اقدامي بي سابقه و عجيبي نمود. وي دستور داد ابن شهاب زهري اين حديث معروف را منتشر سازد، كه بار سفر تنها به زيارت سه مسجد بسته مي شود؛ مسجدالحرام و مسجد نبوي شريف و مسجد بيت المقدس، لا تشد الرحال الا الي ثلاثة مساجد مسجدالحرام و مسجدي و مسجد بيت المقدس. [3] .

وي از اين حديث اين گونه بهره برداري نمود كه مسجد بيت المقدس از نظر فضيلت همتاي مسجدالحرام است! مردم به جاي اين كه به زيارت مسجدالحرام و كعبه بروند مي توانند به زيارت مسجد بيت المقدس بروند! وي دستور داد بر روي صخره اي كه گفته مي شود رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم از روي آن در بيت المقدس به معراج عروج نمودند، قبه اي بنا كنند و روي آن را بپوشانند و آن را به منزله كعبه قرار دهند! مردم را وادار ساخت بجاي طواف دور كعبه به دور آن صخره طواف كنند! [4] اين اقدام از چند جهت حايز اهتمام است.

نخست اينكه عبدالملك براي اقدام خويش در قدم اول فرهنگ سازي نمود و دستور داد همانند زهري حديثي را در مورد فضيلت بيت المقدس منتشر سازد.

دو ديگر اين كه رسما بيت المقدس و صخره ياد شده را جايگزين مسجدالحرام و كعبه نمود. در واقع كعبه ديگري براي دين مردم و انجام مناسك حج دست و پا نمود! اين يعني دين سازي آشكار؛ يعني بازيچه قرار دادن مناسك و مظاهر ديني! اين اقدام، يعني فرهنگ سازي و فرصت



[ صفحه 181]



آفريني تا آن مقدار گسترش يافته است كه آشكارا كعبه ديگري در برابر كعبه ساخته مي شود و مناسك ديگري جايگزين مناسك حج مي گردد!

اين نكته اوضاع فرهنگي زمان حاكميت حزب عثمانيه را گويا و رسا شفاف مي كند؛ كه بني اميه تا چه مقدار فرهنگ سازي كردند و تا چه مقدار دين خدا را بازيچه ي اهداف سياسي و اجتماعي خويش قرار دادند!