داير نمودن مدارس علمي در زمان باقر العلوم عليه السلام در مدينه، كوفه، قم، ري، خراسان و... از محورهاي شكوفايي فرهنگي به شمار مي رود. در اين مدارس ده ها نفر از فرزانگان، از دانش شكوفا كننده ي دانش پيامبران، بهره ها بردند. هزاران حديث از احاديث رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم با زبان حضرت بر زبان ها جاري شد. باقر العلوم عليه السلام از پايه گذاران توسعه فرهنگي فقه و معارف شيعه مي باشد.



[ صفحه 219]



در زمان باقر العلوم عليه السلام به لحاظ ويژگي آن زمان كه نقل حديث از رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم آزاد شد؛ فرصت داير نمودن حوزه هاي فقهي و فرهنگي فراهم آمد. امام همام از اين فرصت، كمال بهره وري نمودند و حوزه هاي متعدد كه افراد فرزانه فراوان در آنها گرد آمده بودند و از محضر باقر العلوم عليه السلام بهره ها مي بردند، داير شدند. حوزه هاي فقهي و فرهنگي مانند حوزه مدينه كه از دورترين مناطق براي فراگيري علوم الهي و مناسك ديني به به آنجا روانه مي شدند. صدها روايت «قال الباقر عليه السلام» از زبان باقر العلوم عليه السلام در مدينه در زمينه هاي گوناگون صادر شد.

فقهاي بنام و فرزانه اي چون محمد بن مسلم ها، زراره ها، ابان بن تغلب ها، جابر بن يزيد جعفي ها كه هزاران حديث شنيدند و نقل نمودند، از محضر باقر العلوم عليه السلام بهره بردند. صدها شاگرد فقيه و متكلم و مفسر... در دامن باقر العلوم عليه السلام پرورش يافتند. [1] .

نجاشي در شرح حال حسن بن علي بن زياد، از محمد بن عيسي روايت مي كند، كه وي براي فراهم آوردن حديث به كوفه مي رود. در كوفه به حسن بن علي برخورد مي كند. از وي تقاضاي برخي كتاب هاي روايتي را براي نقل حديث مي نمايد، كه وي در اختيار او مي گذارد. آنگاه مي گويد اگر مي دانستم به دنبال اين احاديث مي آمدند بيشتر فراهم مي كردم، من در اين مسجد (مسجد كوفه) از نهصد نفر عالم حديث مي شنيدم كه همه مي گفتند، حدثني جعفر بن محمد. [2] معلوم است جعفر بن محمد ادامه دهنده همان حوزه فرهنگي و فقهي است كه در زمان پدرش محمد بن



[ صفحه 220]



علي (عليهما السلام) داير شده است. فرزانگاني مانند محمد بن مسلم و جابر جعفي در محضر باقر العلوم عليه السلام تربيت مي شوند.

محمد بن مسلم موفق مي شود تعداد سي هزار حديث از باقر العلوم عليه السلام و شانزده هزار حديث از صادق آل محمد عليه السلام ضبط و نقل نمايد. [3] .

جابر جعفي موفق مي شود هفتاد هزار حديث در راستاي معارف و احكام از امام باقر عليه السلام و از زبان رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم ضبط و نقل كند. [4] و حتي صحيح مسلم از زبان جابر مي گويد: جابر سي يا پنجاه و يا هفتاد هزار حديث از باقر العلوم عليه السلام از زبان رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم نقل مي كند، حدثنا سفيان قال سمعت جابرا يحدث من ثلاثين الف حديث، سمعت جابر الجعفي يقول عندي خمسون الف حديث عن النبي، سمعت جابرا يقول عندي سبعون الف حديث عن ابي جعفر عن النبي كلها صحيح. [5] .

گرچه اين هزاران حديث اكنون در دسترس همگان نباشد. زيرا دسيسه ها در طول زمان باعث محو بسياري آنها شده است. و برخي از آنها هم از معارف و اسراري بوده است، كه امثال جابر حق بازگويي براي ديگران را نداشتند. چنان كه جابر به امام اظهار مي دارد سينه ام از اين علوم موج مي زند؛ توان ندارم آنها را پنهان كنم چه كار كنم! امام باقر عليه السلام به وي مي فرمايد به صحرا برو گودالي حفر كن و آنجا بازگو كن. [6] .

البته اكنون نيز بسياري از اين احاديث در دسترس است، و شكوفايي



[ صفحه 221]



فقه محمدي عليه السلام و تحكيم پايه هاي معارف الهي، بازگشت به دوران امام باقر عليه السلام دارد. افزون بر اين كه انتشار اين حجم از احاديث صحيح كه از كوثر معارف قرآن و عترت سرچشمه مي گرفته، نقش خود را در آن دوران بحران فرهنگي كه از جانب حزب عثمانيه پديد آمده بوده، ايفا نموده است.

اين گونه اقدام هاي گسترده بود كه معارف و احكام را احيا نمود و در سراسر فقه و معارف سخن از قال الباقر عليه السلام و قال الصادق عليه السلام است. اين گونه نقش آفريني فرهنگي است، كه خود فرمودند در شرق و غرب عالم هر جا سخن صحيح باشد از بركت ما اهل بيت است. شرقا او غربا فلا تجدان علما صحيحا الا شيئا خرج من عندنا اهل البيت. [7] «به شرق و غرب عالم برويد هر جا سخن و دانش درست يافتيد، بدانيد آن فضيلت از نزد ما (اهل بيت) صادر شده است».

هر جا سخن از فضيلت است هر جا سخن از معارف الهي و احكام محمدي صلي الله عليه و آله و سلم است به بركت عترت است. زيرا عترت با تلاش پر ثمر فرهنگي خويش در برابر تهاجم فرهنگي قد برافراشت و كوثر معارف را در شرق و غرب عالم جاري ساخت. همان گونه كه در يك شعاع وسيع تر مي توان گفت هر جاي دنيا كه سخن و معرفت درست يافت شود، از بركت وحي و مكتب پيامبران است. نهضت فرهنگي باقر العلوم عليه السلام و فرزند برومندش صادق آل محمد صلي الله عليه و آله و سلم تا آن مقدار است، كه اگر در حوزه فقه و فرهنگ روايات و آثار اين دو امام نباشد، فقه و فرهنگي باقي نمي ماند.



[ صفحه 222]