اول، علم و دانش: در كشف الغمة از حافظ عبدالعزيز بن اخضر جنابذي در كتابش موسوم به معالم العترة الطاهرة از حكم بن عتيبه نقل شده است كه در مورد آيه ي ان في ذلك لايات للمتوسلين [1] گفت: «به خدا سوگند محمد بن علي در رديف همين هوشمندان است». در صفحات بعد از سخن ابوزرعه را نقل خواهيم كرد كه گفته است: به جان خودم ابوجعفر از بزرگ ترين دانشمندان است.

ابونعيم در حلية الاولياء نوشته است: مردي از ابن عمر درباره ي مسئله اي پرسش كرد. ابن عمر نتوانست او را پاسخ گويد. پس به سوي امام باقر (ع) اشاره كرد و به پرسش كننده گفت: نزد اين كودك برو و اين مسئله را از او بپرس و جواب او را هم به من بازگوي. آن مرد به سوي امام باقر (ع) رفت و مشكل خود را مطرح كرد. امام نيز پاسخ او را گفت: مرد به نزد ابن عمر بازگشت و وي را از جواب امام باقر (ع) آگاه كرد. آنگاه ابن عمر گفت: اينان اهل بيتي هستند كه از همه ي علوم آگاهي دارند.

در حلية الاولياء آمده است: محمد بن احمد بن حسين از محمد بن عثمان بن ابي شيبه، از ابراهيم بن محمد بن ابي ميمون، از ابومالك جهني، از عبدالله بن عطاء، نقل كرده است كه گفت: من هيچ يك از دانشمندان را نديدم كه نسبت به دانشمندي ديگر كم دانش تر باشند مگر نسبت به ابوجعفر. من حكم را مي ديدم كه در نزد او چون شاگردي مي كرد.

شيخ مفيد در كتاب ارشاد مي نويسد: شريف ابومحمد حسن بن محمد از جدم، از محمد بن قاسم شيباني، از عبدالرحمن بن صالح ازدي، از ابومالك جهني، از عبدالله بن عطاء مكي، روايت كرده است كه گفت: هرگز دانشمندي را نديدم كه نسبت به دانشمندي ديگر آگاهيهايش كمتر باشد مگر نسبت به ابوجعفر محمد بن علي بن حسين. من حكم بن عتيبة را با آن آوازه اي كه در ميان پيروانش داشت مي ديدم كه در مقابل آن حضرت چونان طفلي مي نمود كه در برابر آموزگارش قرار گرفته است.

ابن جوزي در تذكرة الخواص، مي نويسد: عطاء مي گفت هيچ يك از دانشمندان را نديدم كه دامنه ي دانايي اش نسبت به دانشمندي ديگر كمتر باشد مگر نسبت به ابوجعفر. من حكم را ديدم كه در نزد آن حضرت چونان پرنده اي ناتوان بود. ابن جوزي مي گويد: «منظور وي از حكم همان حكم بن عتيبه بود كه در روزگار خود دانشمندي بزرگ به شمار مي آمد».

اين سخن، چنان كه ملاحظه گرديد، از عطاء نقل شده و باز به همان گونه كه شنيديد



[ صفحه 19]



ابونعيم اصفهاني و شيخ مفيد آن را از عبدالله بن عطاء روايت كرده اند. محمد بن طلحه نيز در كتاب مطالب السؤول، اين روايت را به همين نحو نقل كرده است. البته در اين باره ملقب شدن آن حضرت به لقب باقرالعلم و شهرت وي در ميان خاص و عام و در هر عصر و زمان بدين لقب كفايت مي كند.

ابن شهر آشوب در كتاب مناقب از محمد بن مسلم نقل كرده است كه گفت: من سي هزار حديث از آن حضرت پرسيدم. شيخ مفيد نيز در كتاب اختصاص، به نقل از جابر جعفي آورده است: ابوجعفر امام باقر (ع) هفتاد هزار حديث برايم گفت كه هرگز از كسي نشنيده بودم.

شيخ مفيد مي نويسد: از هيچ كدام از فرزندان امام حسن (ع) و امام حسين (ع) اين اندازه از علم دين و آثار و سنت و علم قرآن و سيره و فنون ادب كه از امام باقر (ع) صادر شده، ظاهر نشده است.

ما در صفحات آينده از بزرگان مسلمان از صحابه، تابعان و فقيهان و نويسندگان و بسياري ديگر كه از علم و دانش آن حضرت بهره مند گشته اند، ياد خواهيم كرد. تحقيقا بسياري از دانشمندان از آن حضرت كسب علم كرده و بدو اقتدا نموده بودند و گفتار آن حضرت را پيروي مي كردند و از فقه و دلايل روشني بخش حضرتش در توحيد و فقه و كلام كمال استفاده را به عمل مي آوردند.