حجاز مهد نبوت، مركز طلوع وحي و بستر جغرافيايي تلاش هاي رسول اكرم صلي الله عليه وآله وسلم، ائمه هدي و مسلمانان صدر اسلام، صحابه و برخي تابعين مي باشد. مكه و مدينه، حرم امن الهي و نبوي بوده است. آن حضرت شهر مدينه را به عنوان مركز علمي و سرچشمه معارف الهي قرار داد [1] و شهرت علمي امام تا بدانجا رسيد كه علماي بلاد اسلامي از مدينه ديدن نمي كردند جز اين كه به خدمت حضرت شرفياب شده و از دانش آن وجود مقدس استفاده كنند. دانشگاه امام باقر عليه السلام در شهر مدينه و در مسجد نبي اكرم و در جوار مرقد مطهر آن حضرت جوشيدن گرفت و جويبارهاي با طراوتش به نقاط ديگر جهان اسلام جاري گشت، در اعصار بعد نيز تشنگان فضيلت جرعه هايي از آن نوشيدند.

در زمان امام باقر عليه السلام، مدينه رو به رونق و آباداني نهاد، مسجد پيامبر توسعه يافت و بخشي از اماكن مجاور جزو مسجد گرديد، كسب، صنعت و تجارت رواج يافت. آسايشگاه هايي براي نگهداري معلولين و مجذومين در اين شهر احداث گرديد. و تلاش هايي براي مراقبت از جذاميان، سالخوردگان، افراد نابينا و كودكان يتيم و افراد بينوا صورت گرفت. [2] .

مردمان مدينه بر اثر افشاگري اهل بيت با امويان سرسازش نداشتند و چون وليد بن عبدالملك به اين شهر آمد و در مسجدالنبي سخنراني كرد، اهالي را تهديد نمود و خطاب به آنان گفت: شما اهل مخالفت و نافرماني هستيد. [3] .

در اين زمان فدك [4] به عترت بازگردانيده شده و سب حضرت علي عليه السلام متوقف گرديد و علويان مدينه تا حدودي از تعرض و فشارهاي امويان و مروانيان مصون ماندند. [5] .

اما مهمترين حركت علمي كه بايد آن را يك نهضت فرهنگي ريشه دار ناميد، دانشگاه مدينه است كه در جلسات آن همواره صدها تن از نقاط مختلف براي فراگيري فقه، حديث، فلسفه، تفسير و لغت و ديگر علوم حضور مي يافتند و صدها نفر از اين مكتب دانش آموختند. كوفه، بصره، واسط و حجاز جوانان خود را به اين دانشگاه اهل بيت گسيل مي داشتند و علما و محدثين بزرگي در آنجا به شكوفايي فكري و علمي رسيدند. حسن بن علي الوشا [6] ، راوي مشهور، نهصد شيخ را درك كرد كه در مسجد كوفه به درس و بحث اشتغال داشتند و همگي از امام باقر و امام صادق عليهما السلام نقل حديث مي كردند. اين دانشگاه به هنگامي در مدينةالنبي بنيان نهاده شد كه امويان از هر سو دچار خطر شده بودند. خداوند متعال چنين مقدر نمود كه مركز علوم اهل بيت در محيطي نسبتا امن به تلاش هاي فكري و علمي خود مشغول باشد. [7] .

در واقع شيعه در عصر امام باقر عليه السلام فشار و تضييقاتي كه قبلا به خود ديده بود، احساس نمي كرد و كاروان هاي جوياي معارف اهل بيت از نقاط دور به مدينه روي مي آوردند. حديث باقري در اقصي نقاط جهان اسلام انتشار يافت و روايت منقول از امام پنجم به ميزان متنابهي نسبت به احاديث قبلي رو به فزوني گرفت تا جايي كه جابر جعفي كه از موثقين راويان و اعاظم ناقلين احاديث مي باشد، تنها هفتاد هزار حديث نقل نموده است. به علاوه در حوزه علوم باقري، دانشوراني از رجال حديث به ظهور رسيدند كه تكيه گاه شيعه در آن زمان و اعصار بعدي بودند. امام بر ايشان با نظر عطوفت و رأفت برخورد مي نمود و به تكريم آنان مي پرداخت. [8] .

تسخير فضاي فرهنگي جامعه، عمده ترين خط مشي سياسي - اجتماعي امام پنجم به شمار مي رود كه اين برنامه در زمان امام صادق عليه السلام به اوج خود رسيد و نام، پيام و انديشه ائمه را براي هميشه در ميان امت اسلامي زنده نگاه داشت.

امام باقر عليه السلام در دانشگاه مدينه از تحكيم بنيادهاي تفكر شيعي لحظه اي غافل نبود بلكه با برنامه ريزي دقيق و حساب شده به رهبري تفكر اماميه و پيروان مسير امامت اهتمام مي ورزيد. امام باقر عليه السلام در بيانات خود از كلام خداوند شاهد مي آورد و مي فرمود: هر مطلبي مطرح كردم، بپرسيد در كجاي قرآن است تا آيه اش را مشخص نمايم. [9] .

عبدالله بن عطاء كه از دانشمندان بزرگ جهان اسلام در عصر امام پنجم بود، مي گويد: هرگز مشاهير مسلمان را در هيچ محفل به اندازه محفل محمدبن علي عليهما السلام از نظر علمي حقير نديدم. حكم بن عيينه را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، ديدم كه در خدمت امام چون كودكي زانوي ادب بر زمين زده، شيفته و مجذوب كلام و شخصيت او گرديده بود. [10] .