نوشتن و خواندن در اسلام ارزش معنوي داشت - در اعراب قبل از اسلام با سوادان كه نوشتن و خواندن مي دانستند انگشت شمار بودند - افراد عرب از زن و مرد داراي حافظه نيرومند - قريحه شعر و تسلط بر امثال و حكم و لغات داشتند.

چون اسلام پديدار گشت فريضه اول آن دانش و بينش بر هر زن و مرد بود كه بايد به نوشتن و خواندن توجه كامل كرده تعليم و تربيت اسلامي را توسعه و رواج دهند و از مزاياي تعليمات ديني بهره مند گردند.

اين رويه توسعه روزافزوني گرفت تا به جائي رسيد كه دانشمندان را اعم از زن يا مرد سياه يا سفيد - شرقي يا غربي - عرب يا عجم هر كه به زيور علم و دانش آراسته بوده مورد توجه و احترام خلفا واقع مي گشت.

نتيجه اين توجه و ترويج و تشويش دانشمندان و نويسندگان و گويندگان به اينجا رسيد كه گروهي به تأليف و تصنيف پرداختند.

اولين كتابي كه جمع آوري و نوشته شد قرآن بود. پس از رحلت پيشواي اسلام ابوبكر در مقام جمع آوري قرآن بر آمد و به فاصله كوتاهي قرآني كه روي پوست و چوب و برگها نوشته شده بود و در مدينه اصحاب و مسلمانان خيلي قريب العهد بود جمع آوري و بطور كتاب نگارش يافت.

پس از جمع آوري قرآن اخبار اسلام و احاديث نبوي تأليف و جمع آوري گرديد و همينكه نهضت تأليف و تصنيف شروع شد به فاصله كمتر از يك قرن تمام كتب ملل مغلوبه جمع آوري و ترجمه گرديد.

تمام فنون اسلامي و تعليمات پيشوايان دين و افاضات خاندان رسول الله صلي الله عليه و آله وسلم نگارش يافت و گروهي از دانشمندان اسلام كه غالب ايراني بودند براي جمع آوري حديث و اخبار اسلام و تدوين فنون و علوم دين مبين اسلام به مسافرت پرداخته و شروع به تأليف و نگارش



[ صفحه 222]



كتب خود نمودند كه از آن جمله تاريخ اعثم كوفي - اخبار نصر بن مزاحم - تاريخ سليم بن قيس هلالي و غيره مي باشد.

اواخر دوره بني اميه ترجمه كتب ملل مغلوب شروع شد و در زمان هارون و مأمون عباسي به منتهاي قدرت و عظمت رسيد به طوري كه ديگر جائي نبود كه مسلمانان دست نينداخته و كتب آنها را در اسلام به زبان عربي نقل نكرده باشد.

چيزي كه پشتيباني از دانش و هنر را تأئيد مي كرد آميزش مسلمين با ملل گوناگون بود كه موجب اصطكاك تمدنهاي متنوعه و علت پيشرفت كار به شمار مي رفت.

دانشمندان ايراني - رومي - هندي - يهود- نصاري - كهنه فراعنه مصر - مرتاضين هند همه مانند آجر و سنگ يك عمارتي پشت به پشت يكديگر داده بنيان كاخ تمدن اسلام را بر اساس تزلزل ناپذيري استوار كردند كه هنوز پس از 14 قرن ملل غربي اعتراف كرده اند كه تمدن دنياي امروز از منبع مدنيت اسلام سرچشمه گرفته است.

خلفاي اواخر اموي و خلفاي اوايل عباسي براي نشر علوم اسلامي و تدوين كتب و تهيه كتابخانه ابراز علاقه كرده و با جدي وافر خدماتي شايسته به فرهنگ اسلامي كرده اند كه نام آنها زيب صفحات تاريخ اسلام و جهان است.

جمع آوري كتب و تشكيل كتابخانه از ديرزماني در ايران و يونان و مصر و اسكندريه مورد توجه بود ولي در اسلام تعليم و تربيت چنين بود كه هر كس كتابي داشت به تدريس و تعليم آن مجبور بود و حبس كتب خود گناه بزرگي به شمار مي رفت بايد كتاب مورد استفاده مردم واقع گردد. و چون در آن ازمنه چاپ وجود نداشت نويسندگي خود يك موضوع بسيار مهمي بود كه در اسلام ارزش معنوي داشت و مخصوصا شركت ايرانيان در اين فن و گرفتن مهام امور فرهنگي را از عرب باعث شد كه فصاحت عربي را گرفته با بلاغت خويش در انشاء به كار بردند.

و اساس تمدن اسلام را بر فرهنگ ايراني و قريحه سرشار و هوش و ذكاوت بي نظير ايرانيان گذاشته كه در تمام مظاهر تمدن اسلام بدون شك و ترديد بزرگترين مردان نامور علم و دانش ايرانيان بوده اند - در نظم و نثر تازي هم ايرانيان بر اعراب تفوق يافتند. به طوري كه ابن مقفع - راغب اصفهاني - بديع الزمان اصفهاني - ابوالفتح بستي



[ صفحه 223]



صاحب بن عباد - ابوعلي مسكويه - قابوس وشمگير ارجاني - طغرائي - ابيوردي - مهيار ديلمي خوارزمي و غيره همه ايراني بوده اند و در آوردن دولت عباسي و حفظ آنها اقدام كرده سهمي بسزا داشتند.

خلفاي عباسي شروع به تشكيل كتابخانه ها دادند و كتب را جمع كردند و ايرانيان را زمامدار فرهنگ و دانش قرار دادند زيرا لايق تر از ايرانيان در ملل متنوعه اسلامي كه در مركز خلافت جمع شده بودند نبود ايرانيان ابتكار را هميشه در دست داشتند و فرهنگ اسلام در قدرت اراده و عقل سليم و ذوق مستقيم و هوش سرشار آنها بود.

چون در كشورهاي اسلامي صيت كتاب دوستي و فضيلت پروري و دانش پروري خلفا شهرت يافت و طنين انداز گشت و خبر پيچيد كه خليفه دوست دار علم و دانش است و كتب گرانبها را خريداري مي كند و نويسندگان كتب را احترام و اكرام مي نمايد به منطوقه ي الناس علي دين ملوكهم هر كس نسخه ي از هر كتابي داشته به دربار مي برد و به دريافت انعام و اكرام فراوان موفق مي گرديد و كسب علم و دانش و ترويج فنون و فرهنگ هدف هر مردي از افراد مسلمين گرديد.

در زمان عباسيان كتابها جمع آوري و كتابخانه ها تشكيل گرديد و براي كتاب و كتاب ارزش و ارجي بسيار قائل مي شدند.

ايرانيان به قدري در علوم و فنون مخصوصا رياضيات تفحص و تقدم و ابتكار يافتند كه قريب شش هزار جلد كتاب در رياضيات دربار منصور و رشيد جمع آوري كرده بودند.

شرح مفصل اين قسمت را در تاريخ تمدن جرجي زيدان و گوستاولوبون و ميراث اسلام در اروپا مي توان يافت كه اكثر اين كتب از طريق هند و ايران و عراق و عربستان و قاهره به اروپا رفته درباره تمدن اسلام و اسپانيا مي نويسند چون خلفاي فاطمي خيال داشتند تمام جهان را در زير فرمان خود آورند مركز خلافت را به قاهره بردند و الحاكم با برادرش عبدالله كتابخانه بزرگي داشتند و مدت پنجاه سال اخير خلافت پدرشان پول زيادي به مصرف كتاب رساندند و برخي نوشته اند: در كتابخانه وي حدود ششصد هزار جلد كتاب وجود داشته و مورخين تا چهارصد هزار جلد آن را اتفاق كرده اند اين كتابخانه در اسپانيا بدست الحاكم دوم تشكيل گرديد و بايد اعتراف كرد كه پس از كتابخانه اسكندريه بزرگترين كتابخانه هاي جهان در اسپانيا به وجود آمد.



[ صفحه 224]



الحاكم در اسپانيا با همكاري وزراء زيرك و دانشمندي كه داشت خود رسيدگي به كارها مي كرد فقط در ترويج دانش و نفوذ و ايجاد فضايل در توده مردم كوشش كرد تا به جائي در تربيت مسلمانان اسپانيا پرداخت كه اين نقطه در اروپا مانند ستاره ي درخشاني در آسمان تاريك اروپا جلوه كرد.

قدرت و عظمت مسلمين در اسپانيا، قريب سه قرن ادامه داشت صد سال هم در حال فترت بود يعني در چهارصد سال پس از عظمت مسلمين اسپانيا يكي از اشراف فرانسه براي از بين رفتن كتابخانه سلطنتي آن كشور ابراز غم و اندوه كرد و حال آنكه آن كتابخانه فقط نهصد جلد كتاب داشته و در تمام جهان مسيحيت تا مدتها بعد نيز كتابخانه كه در حدود پنج هزار جلد كتاب داشته وجود نداشت در اينجا ناگفته نگذاريم كه مقارن همين اوقات در مراغه ايران كتابخانه خواجه نصيرالدين طوسي نيز چهارصد هزار جلد كتاب داشته است الحاكم در اسپانيا در صدد جمع آوري كتب بود و هر كتاب قيمتي را خريداري مي كرد مخصوصا كتب مذهب و با نقش و نگار و كتب علمي و فني بود به هر قيمت عرضه مي شد خريداري مي كرد.

الحاكم خود شخصا در شرح حال مردان اسلام اطلاعات بسيط و قابل توجهي داشته و تاريخ مفصلي درباره اسپانيا نگاشته است كه اطلاع او بر كتب و شرح حال نويسندگان از آن معلوم مي شود و بسياري از كتب را نيز خود به عنوان مطالعه شرح و حاشيه كرده است يا پشت جلد آن مطالعه خود را انگاشته است.

مصنفين و نويسندگان كتب آن عصر مقيد بودند در آغاز كتاب مقدمه ي مبني بر قيد سال تولد و مرگ مصنف و شرح حال مؤلف بنويسند روي اين سيره دانشمندان اسپانيا شجره نامه و سلسله آن مهارت و اطلاع عميق داشتند.

اهميت كتاب در اسپانيا به اطراف كشورهاي اسلامي شهرت گرفت در نتيجه هر كس نسخه ي از هر كتابي داشت با خط خوش نوشته تذهيب مي كرد و به زيبائي جلد كرده بي درنگ به دربار خلفاي فاطمي در اسپانيا مي شتافتند و هزار سكه به عنوان جايزه دريافت مي داشتند الحاكم براي حفظ اين كتب كتابخانه و عمارت مهمي ساخت كه گنجايش يك ميليون كتاب داشت قفسه هاي زيبا از چوب هاي خوشبو و ديوارها از مرمر بود به قدري كتابخانه اسلامي



[ صفحه 225]



اسپانيا جلب توجه مي كرد كه پاپ ها و كشيش هاي مسيحي كه تازه قدم به دايره معرفت گذاشته بودند به جانب اين گنج دانش شتافته و استفاده هاي علمي بسيار مي كردند.

در اين عمارت بي نظير اطاقهاي بسياري اطراف كتابخانه كه براي استنساخ كتب و نويسندگان و كتاب و مذهبيين و صحافها بنا شده بود كه از كتابهاي كمياب در آنجا نسخه هاي متعدد تهيه مي كردند.

در اين موقع كه ايرانيان دانشمند در دربار خلفاي فاطمي اين طور در نگاهداري آثار باستاني روم و يونان بذل كوشش مي كردند كشيش هاي مسيحي كتب عتيقه را در آب مي شستند و به واسطه نداشتن كاغذ و وسايل ديگر شرح حال و سرگذشت زندگاني مقدسين و اشخاص بزرگ مسيحي را روي آن اوراق مي نگاشتند.

مسلمانان بهترين كاغذ را براي كتاب ها به كار مي بردند و با كمال دقت و همت گرانبهاترين چرمها را جلد سازي مي كردند - شيرازه بندي - تذهيب - صحافي را به خوبي مي دانستند و با مهارت و استادي به كار مي بردند.

در اسپانيا كاركنان بسياري از زن و مرد و جميع طبقات سرگرم اين كارها بودند رئيس كتابخانه يكي از خواجه گان بود كه تالد نام داشت و سردبير آنجا زني بود موسوم به لينه و فاضله بود.

الحاكم زناني را كه دانشمند و فاضله بودند موظف ساخته بود براي جمع آوري كتب به اطراف مسافرت كرده و كتب كمياب را براي كتابخانه خليفه خريداري كنند و اين نمونه بارزي از تجدد و دوست داشتن علوم در اسلام بود.

دانش پروري در كليه طبقات نفوذ داشت و مخصوصا در ميان زنان به قدري ارزش داشت و مورد علاقه بود كه برخي از زنان اسپانيا به سربردن در كتابخانه و مطالعه و تحقيق را بر انتخاب همسر مقدم مي داشتند.

كتابخانه اسپانيا كانوني بزرگ براي تمركز تمدن و خورشيد علم و دانش اسلام بود كه به زودي تمام اروپا را به نور تمدن خود روشن گردانيد.

از اطراف ممالك اسلامي هزاران دانشمند از ملل متنوعه اسلام براي ديدن كتابخانه اسپانيا به آن شهر با عظمت آمده و از كيسه خليفه خرج سفر مي گرفتند.

ايجاد اين كتابخانه با عظمت موجب شد كه كنار هر مسجدي يك دانشكده ساختند



[ صفحه 226]



و حوزه هاي علمي و درسي رونق گرفت و علوم و فنون تعليم اسلامي در توده مردم اسپانيا رواج كامل يافت.

هزاران دانش آموز از حوزه به حوزه ديگر شتافته و در شبانه روز رفت و آمد مي كردند و دانشگاه اسلام رونقي به خود گرفت كه ديگر نظير آن در دنيا ديده نشده است.

خليفه فاطمي از حبيب خود شخصا 28 بنگاه علمي را خرج مي داد و دانشجويان بي چيز را اداره مي كرد يعني غذا و مسكن و لباس مي داد - مردمي كه خليفه را تا اين حد دوست دار علم و دانش ديدند با كمال اشتياق به توسعه فرهنگ و دانش مي پرداختند كه الناس علي دين ملوكهم.

هر كس براي خليفه تحفه و ارمغان مي آورد او به جاي هدايا كتاب هاي نفيس كه نسخه هاي متعدد از آن گرفته بودند مي فرستاد به همين جهت 70 كتابخانه بزرگ در قرطبه تأسيس گرديد و سرمايه داران به پيروي خليفه به تشكيل كتابخانه ها پرداختند. توانگران و سرمايه داران اشراف با آنكه تمام عمر شايد يك صفحه كتاب هم نخوانده بودند براي جلب توجه خليفه به جمع آوري كتاب و تشكيل كتابخانه پرداختند به طوري كه اكثر دكان داران كتاب و صحاف و مذهب بودند و زن و مرد در ترويج كتب همت گماشتند مانند دكان زرگري و جواهر فروشي و ابريشم فروشي جلب نظر مردم را مي كرد. و هميشه پرجمعيت بود.

الحاكم هفت سال در ساختمان مسجد معروف قرطبه و ساختن منبري متناسب با مسجد و كتابخانه صرف وقت كرد كه هم اكنون عظمت مسلمين از آنجا پديدار و موجب افتخار و مباهات مسلمانان جهان است.

تمام اين ذخاير علمي و منابع مدنيت اسلامي و مفاخر رشد عقلي مسلمين از قرن 8 تا قرن 13 هجري رهسپار اروپا شد و با تفرقه ي كه بين مسلمين انداختند كليه كتابخانه هاي اسلامي را به اروپا بردند و چند ميليون كتاب از آمار هر كتابخانه بيست كشور اروپائي را كتب اسلامي تشكيل مي دهد از ميان 4 ميليون كتاب كتابخانه بريطانياي كبير دو ميليون آن بر حسب فهرست هاي آن مربوط به ملل اسلامي است و تمام مستشرقين اعتراف و اذعان كرده اند كه تمدن علمي ملل اروپائي مديون معارف و فرهنگ مسلمين است - اين گوشه ي



[ صفحه 227]



از سطور عظمت دوره بني عباس است كه آغاز آن به رهبري حضرت امام محمد باقر عليه السلام و امام جعفر صادق عليه السلام شروع شده است و دانشگاه آنها هنوز با امواج علم و دانش خود در درياي متلاطم فرهنگ جهان در نوسان و حركت است نهايت آن كه شدت موج آن از ملل شرق در صفحات ملل غرب و نوسان ضعيف آن در ملل شرق هنوز پديدار است. [1] .

اين ها نمونه اي از آثار علمي قرن دوم و مكتب جعفريست كه پايه آن را امام محمد باقر عليه السلام ريخت و هزاران جوان مستعد لايق دانش پژوه و دانش دوست را تربيت كرد و اين ها دوران عالي مكتب جعفري را طي كردند و جمعيت آن ها به چهار هزار نفر رسيد كه چهارصد نفر آنها از مؤلفين بزرگ اسلام و از مفاخر معارف امروز به شمار مي روند.