بايد دانست كه علم ادراك چيزي است بر حسب حقيقت آن چيز؟؟ و اين ادراك دو قسم است يا به حصول صور معلومات در نفس است مثلا درخت را بيند و در نفس تصور كند كه سبب ايجاد ميوه است و علم به خصوصيات يك درخت از ريشه و ساقه و شاخ و برگ و ميوه و طرز تغذيه و تحولات و تطورات مزاج نباتي و آفات آن و تأثير چوب و ميوه آن پيدا كند.

قسم دوم حكم نفس بر چيزي بوجود آن چيز است خواه در نفي يا اثبات مانند حكم به اينكه طياره چه وقت در حركت است و چه موقع در سكون و آدمي چه موقع در طي مراحل كمال است و چه وقت در سراشيبي انحطاط است قسم اول را در دين شريعت گويند كه علم و ادراك اشياء را مي نمايد و به آدمي درسي از خوب و بد و خواص افكار و اعمال و كردار مي دهد و حكماء همان را عقل گويند و لذا در شرع هم احكامش منطبق با عقل است.

قسم دوم را علم خوانند كه اقسام آن را بيان كرديم پس فرق عقل و علم اين شد كه ادراك اگر روي قواعدي است علم است و اگر حكم روي قواعد است عقل است و قياس عقل و علم بر سه وجه است:

اول عقل بدون علم كه عقل غريزي است مانند ادراك و عقول اطفال.

دوم علم بدون عقل و آن دانش است كه اكثر ديوانگان كسب كرده اند ارزشي ندارد.

سوم- عقل و علم كه با هم وحدتي پيدا كنند و آن را عقل مستفاد گويند و گاهي از آن علم به معرفت تعبير كرده اند كه درك با حكم عقلي توأم شده معرفت كامل به چيزي با تمام خصوصيات آن حاصل شده است.

به عبارت ديگر علم درك بسيط است و عقل علم قويست و يا عقل موضوع علم بسيط است



[ صفحه 96]



و عقل را بدين جهت عقل گفته اند كه مانع صاحبش مي شود از مبادرت در كاري كه خلاف نظام امور است و علم گفته اند براي آنكه علامت شي ء است.

اما فرق بين علم بسيط و معرفت اين است كه معرفت درك آثار وجودي مي كند ولي درك ذات وجود نمي كند و علم درك ذات وجود مي كند از اين جهت درباره حق تعالي كه غير قابل درك است مي گويند فلاني معرفتش به خدا بيشتر است اما نمي گويند علمش به خدا بيشتر است زيرا آثار وجود حق را مي شناسد نه ذات مقدس او را بر خلاف علم به درخت - بسيار مي شود كه علم به ذات درخت داريم و معرفت به آثار و خواص آن نداريم اما فرق درايت و حكمت اين است كه درايت درك معرفت است و حكمت درك حقيقت است چنانچه در عرف گويند فلاني را ديدم يعني فهم بوجود او پيدا كردم اما نه آنكه آثار وجودي او را شناخته باشد در حالي كه تعريف حكمت علم به حقيقت وجود است [1] .