به طور كلي اختلاف احاديث از دو جهت بوده يكي از جهت جعل احاديث براي استفاده شخصي بوده كه منافع شخصي را بر مصالح عمومي ترجيح مي دادند و آن كار خلفاي غاصب بود

ديگر جهل يا كم اطلاعي و عدم احاطه بر تمام جهات حديث بوده كه گاهي زمان خود پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم حكم تغيير قبيله را نشنيده بودند و بعد شنيدند يا حكمي را كه شنيدند كه بعد نسخ شد و كامل تر از آن وضع گرديد اولي را شنيده دومي را نديده است اختلاف حديث پيدا شده و البته بدين جهت بود كه فرمودند علم را از خاندان علم و علماء راسخون فرابگيريد تا اختلاف رفع شود و بدين منظور يكي از اصحاب حضرت امام محمدباقر (ع) مي پرسد يابن رسول الله چگونه در مسح نمودن اختلاف حديث پديد آمد - امام عليه السلام چنين بيان فرمود

«فقال عليه السلام كان الرجل منهم يسمع من النبي صلي الله عليه و آله و سلم الحديث فيغيب عن الناسخ و لا يعرفه فاذا انكر ما خالف في يديه كبر عليه تركه و قد كان ينزل علي رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم فعمل به زماما ثم يؤمر بغيره فيأمر به اصحابه و امته حتي قال اناس يا رسول الله انك تأمرنا بشئي حتي اذا اعتدناه و جرينا عليه امرتنا بغيره فسكت النبي عنهم فانزل عليه قل ما كنت بدعا من الرسل ان اتبع الا ما يوحي الي و ما انا الا نذير مبين»

فرمود گاهي مي شد از اصحاب پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم يك مردي حديثي را مي شنيد ولي در موقع بيان پاسخ آن خبر حضور نداشت و ناسخ آن را نمي شنيد و نمي دانست و اگر براي او مي گفتند انكار مي كرد زيرا خودش از پيغمبر آن حكم را شنيده بود و لذا مدت زماني عمل مي كرد و براي ديگران هم مي گفت و شايد فكر نمي كرد امكان نسخ آن باشد تا آنكه اختلاف حديث و احكام متعارف گرديد - از طرفي به حكم وحي به سبب تشحيذ افكار مردم مسلمان از احكام سابق آسماني



[ صفحه 132]



به مقتضاي ملل و امم زمان و مكان گذشته آن حكم نسخ مي شد و حكمي محكم تر و جامعتر و كاملتر نازل مي شد و مردم بر آن عمل مي كردند و قهرا آنها كه از حضور پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم دور بودند به اين اختلاف برخورد مي نمودند بدين جهت جمعي از مردم خدمت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم جمع شدند عرض كردند يا رسول الله شما ما را امر مي كني به چيزي و حكمي و حديثي تا ما بر آن عادت كرديم و مأنوس شديم حكمي بر خلاف آن مي فرمائي رسول خدا ساكت ماند تا آيه شريفه نازل شد كه مي فرمايد بگو به مسلمانان و اصحاب و ياران خود برسان و به آنها كه بحث در ناسخ و منسوخ قرآن مي كنند بگو اين بحث بر شما جايز نيست زيرا شما از شرايط زمان و مكان و علل و اسرار آن بي خبريد و آنچه به من وحي شده به شما تعليم مي كنم و من جز بيم دهنده اي بيش نيستم كه احكام الهي را به شما ابلاغ كنم يعني تكليف من تبليغ وحي است.

در اين حديث چند نكته گنجانيده شده يكي اثبات وحي و تثبيت نبوت كه مكلف به تبليغ وحي بوده و ديگر آنكه ناسخ و منسوخ قرآن در علم الهي نهفته است جز او كسي نمي داند و آنچه ما فكر مي كنيم استحساناتي بيش نيست كه البته نتيجه اش تكامل نفس است و تطابق قانون كامل الهي با سير تكاملي نفوس بشري است كه در قرآن آخرين كتاب آسماني بيان شده است