يكي از مسائل مورد توجه حكماء اين است كه انسان داراي اراده اي است خلاقه و خلاقيت نفس در اين نشئه بر حسب مراتب نيروي ايمان و قوت قلب و مقتضيات زمان و مكان و اوضاع و احوال عمل مي كند و در نشئه آخرت بر حسب مراتب مجردات خلاقيت دارد چنانچه در بهشت ذكر شده است.

مصداق اين حقيقت اين است كه قرآن - نماز - روزه عمل خير در آخرت مجسم مي شود و به صورتهاي فريبنده و جاذب جلب نظر مي كند و قرآن به سخن مي آيد يعني سخنان الهي



[ صفحه 149]



كه اكنون در اين عالم به صورت قرآن صامت ساكت است در عالم آخرت به صورت ناطق تجلي مي كند.

اين بحث در كلام بسيار مفصل و مشبع است كه ما فقط اكنون از تعليمات امام محمدباقر (ع) استفاده مي كنيم - حضرت امام باقر (ع) پس از بيان تجلي قرآن به صورتهاي مختلفه بر مؤمنين شرح رفتار مردم را با آن ناموس الهي تشريح مي فرمايد - راوي مي گويد يابن رسول الله آيا قرآن تكلم مي كند؟

حضرت امام محمدباقر (ع) تبسمي نموده فرمود: روز قيامت اعمال و افعال شما را بر قرآن عرضه مي دارند پس از آنكه به ساحت ديوان محاسبات حق تسليم نمايند عرض علي القرآن فيقال له هل رضيت بما صنع بوليك قرآن با صراحت مي گويد يا رب اني استقل هذا فزده مزيد الخير

پروردگارا اين بنده تست تو به كارهاي او داناتري او در دنيا به قرائت تلاوت و تعليم و تعلم من مراقبت داشت و رعايت دوستي و دشمني را مي كرد تو هم بر خير او بيافزا.

آنگاه مي فرمايد يا سعد «آن كسي كه سئوال مي كند» نه تنها قرآن به سخن مي آيد نماز هم تكلم مي كند.

رحم الله الضعفاء من شيعتنا انهم اهل تسليم ثم قال نعم يا سعد و الصلوة يتكلم و لها صورة خدا رحمت كند ضعفاي شيعيان ما را كه اهل تسليم هستند و در مراتب علم و دانش و تفكر و تعقل ضعيف مي باشند و از قدرت و عظمت خداوند بي خبرند - نمي دانند كه نماز هم روز قيامت با آنها سخن خواهد گفت و هل الناس الا شيعتنا فمن لم يعرف الصلوة فقد انكر حقنا ثم قال يا سعد اسمعك كلام القرآن يعني اين مردم جز شيعيان بقيه انكار مقام ما را كرده اند و نمي دانند كه نماز از آنها بازخواست مي كند و قرآن خود تصريح بر اين معني دارد كه مي فرمايد.

ان الصلوة تنهي عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله اكبر نماز نهي از فحشاء و منكر مي كند و ذكر و ياد خدا از آن بزرگتر است آنگاه فرمود فالنهي كلام بالفحشاء و المنكر رجال و نحن ذكر الله و نحن اكبر يعني كلمه نهي در آيه شريفه مراد كلام و فحشاء و منكر مردان مي باشد و ذكر خدا ما هستيم كه بزرگتر از صلوة مي باشيم مراد اين است كه امام برتر و بالاتر از نماز است زيرا آنها هستند كه نماز را مي آموزند و ياد آنها بزرگتر از نماز است حاصل



[ صفحه 150]



كلام امام اين است كه آن كس كه قرآن را بخواند و حفظ كند و به كار بندد روز قيامت قرآن به صورت يك مسلمان بسيار با كر و فر و نوراني و باعظمتي بر صفوف مسلمين بري و بحري مي گذرد و به صورت شهيدي كه واصل به مقام خود شده باشد تجلي مي كند و در هر نقطه اي كه مرد مسلماني خدمت به راه دين كرده باشد او را به جمال منور خود بهره مند مي سازد. قرآن در روز قيامت به صورت فرشته زيبائي تجلي مي كند كه مردم مي گويند آيا نبي مرسل است و پيغمبران گويند فرشته مقرب است آنگاه خطاب مي شود كه نه پيغمبر مرسل و نه فرشته مقرب بلكه تلاوت كننده قرآن است كه تمام صفوف بشري آن را زيارت كنند و از مقابل چشمش مي گذرانند.

امام پنجم به يكي ديگر از اصحاب خود مي فرمايد قرآن به صورتي ديگر نمايان مي شود و او مي پرسد به چه صورت قال (ع) في صورة رجل شاحب متغير ببصره اهل الجمع فياتي من شيعتنا الذي كان يعرفه و يجادل به اهل الخلاف فيقوم بين يديه فيقول ما تعرفني فيقول نعم فيقول القرآن انا الذي اسهوت ليلك و انصبت عينيك الاذي و رجمته بالقول في الاوان كل تاجر قد استوفي تجارته و انا ورائك اليوم

فرمود قرآن به صورت نزار و متغير و ديگرگون مي آيد - قرآن در نزد كسي كه آن را خوانده و احترام گذاشته مي رود خود را معرفي مي نمايد و مي گويد تو بودي كه در تنها و تاريكي قرآن مي خواندي و مفاد و مدلول آن را نصب العين خود قرار مي دادي و نزد پيشگاه حق شفاعت او را مي فرمايد