با توجه به تاريخ صد ساله اسلام از هجرت تا رحلت امام زين العابدين عليه السلام ديديم كه تحولات سياسي و جنگ و پيكارهاي جاه طلبان فرصت و اماني نداد كه در مكتب اسلام يك دسته مرتب درس علم و فضيلت در اصول و فروع فراگيرند و به روش و پرورش صحيح تعليمات عاليه و معارف دين را بياموزند.

تطورات و دسته بندي ها و احزاب متخالف و متضاد هر يك به نام خونخواهي قيام كردند و ميدان را بر مردم تنگ نمودند زيرا امنيت از بين رفت و فشار امويان بر مردم سبب محروميت از علم و فرهنگ گرديد تا 35 سال حركت فكري امام سجاد عليه السلام موجب شد زمينه نشر علم مهيا و صاف شد و بيست سال امامت حضرت باقرالعلوم يك دوره كامل فقه الاسلام و معارف دين را از اصول و فروع به مردم آموختند و بايد گفت اولين طبقه فقهاي اسلام از مردم و اولين فارغ التحصيلان دوره اول دانشگاه امامت آنها بودند كه از مكتب امام محمدباقر عليه السلام درس علم و فضيلت فراگرفتند و خارج شدند - البته ناگفته نمي گذريم كه از فقهاي اسلام و روات معتبر سلمان فارسي جابر بن عبدالله انصاري - ابوذر غفاري - كميل بن زياد و اصبغ ابن نباته - صعصعة بن صوحان و غيره از شاگردان اميرالمؤمنين (ع) بودند ولي آنها با



[ صفحه 268]



دوازده نفر از اصحاب پيغمبر همه نقل اخبار و معارف مي كردند ولي مدرسه منظم و ابواب مرتب علم در آن عصر نبود افاضات نبوت بر حسب علل و اسباب نزول وحي بود و تعليمات عاليه علوي روي فرصت و مسائل روز بود كه در تحولات پيش مي آمد در دوران حضرت مجتبي و سيدالشهداء عليه السلام تاريك ترين محيطي بود كه بني اميه به وجود آوردند و فرصت درس و تدريس مرتب نبود افاضات امامت در آن عصر هم بسته به مسائل روز بود كه در اثر علل و اسباب و مقتضيات پيش مي آمد. تا زمام امور به دست امام محمدباقر عليه السلام رسيد و تحول سياست منعكس شد يعني بين امويان و عباسيان نزاع بر سر مقام و منصب خلافت رخ داد و ميدان پهناور تخاصم و مدت آن به درازا كشيد و در اين مدت اغتنام فرصت شد امام محمدباقر عليه السلام شروع به گشايش يك مدرسه عالي فرمود و از ابتداء توحيد تا انتهاي ميعاد با فروع و تفسير و احاديث و اخبار فضيلت و اخلاقيات به مردم آموخت و شاگردان اين مدرسه در ظرف بيست سال بهترين علماي اسلام و افقه فقهاي دين بوده اند - چنانچه حضرت سيدالشهداء عليه السلام فرمود اصحابي در وفاداري و جانبازي چون اصحاب خود نديدم كه الحق فداكاراني چون شهداي كربلا پا به عرصه وجود نگذاشتند اصحاب امام محمدباقر عليه السلام از آن طبقه بودند كه فرمود اصحابي افقه و اعلم از اصحاب من نيستند و حضرت امام موسي بن جعفر (ع) فرمود روز قيامت منادي ندا مي كند كجا هستند حواريون محمد بن علي الباقر پس جمعي برخيزند كه از آن جمله عبدالله بن شريك عامري - زرارة بن اعين - يزيد بن معويه عجلي - محمد بن مسلم ثقفي طائفي - ليث بن بختري مرادي مكني به ابوبصير - عبدالله ابن ابي يعفور - عامر بن عبدالله بن خداعه - حجر بن زائده - حمران بن اعين برخيزند و در صحراي محشر به نام حواريون امام محمدباقر (ع) صحراي محشر را منور كنند.

علامه مجلسي در بحار مي نويسد جابر بن يزيد جعفي با جمعي از اصحاب نشسته بودند بحث در فصيح ترين مردم بود همه متفق شدند بر اينكه افقه اولين شش نفرند و آنها هم اصحاب امام ابوجعفر محمد بن علي و ابي عبدالله جعفر بن محمد مي باشند كه اين شش نفر دوره كامل مكتب باقري و جعفري را طي كردند و قبل از آن در هيچ نقطه فقيهي نبود و آنها عبارتند از همان شش نفر.

1 - زرارة بن اعين 2 - معروف بن خر بوزمكي 3 - ابوبصير اسدي 4 - فضيل بن يسار



[ صفحه 269]



5 - محمد بن مسلم طائفي 6 - بريد بن معاويه عجلي

ديگري عبدالله شريك مكني بالمحجل كه در كتاب منهج المقال از حضرت امام محمدباقر روايت كرده كه فرمود عبدالله عمامه سياهي بر سر مي گذاشت كه از دو طرف تحت الحنك راست و او همان است كه در ركاب قائم ما خواهد بود و پيشواي مكبرين است كه براي چهار هزار نفر تكبير مي گويد.

زرارة بن اعين سه دوره را ديد و آن دوره امام محمدباقر و دوره امام جعفر صادق و دوره موسي بن جعفر عليه السلام و او اصدق و راستگوترين اهل زمان و افضل آنها بوده كه حضرت امام جعفر صادق درباره او فرمود لولا زرارة لظنت ان احاديث ابي لتذهب اگر زراره نبود گمان مي برم كه احاديث پدرم از بين رفته باشد هيچ كس چون او در احياء اين مكتب نكوشيد و احاديث امام محمدباقر را نقل نكرد.

اما ابوبصير ليث مرادي و محمد بن مسلم و بريد بن معاويه عجلي اين سه نفر هم در استنباط احكام تخصصي يافتند كه بي نظير بودند - آنها را حفاظ دين لقب دادند امام جعفر صادق عليه السلام فرمود اين سه نفر امين پدرم در حلال و حرام بودند و درباره آنها فرمود هم السابقون الينا في الدنيا و السابقون الينا في الاخره كه معلوم مي شود در آن عصري كه علم و دانش سينه به سينه انتقال مي يافت اين سه نفر در حفظ اخبار و احكام بدون آن كه اندكي تحريف شود يا كلمه بر آن اضافه يا كسر گردد عين بيان امام عليه السلام را نقل مي كردند و باز امام جعفر صادق عليه السلام درباره آنها كه افقه اولين در فقه اسلام بودند فرمود احب الناس الي احياءا و امواتا اربعه بريد بن معاويه عجلي - زرارة بن اعين - محمد بن مسلم - احول كه اين چهار نفر نزد من در حيات و ممات گرامي و محبوبند زيرا احكام اسلام را خوب ضبط كردند و خوب به مردم آموختند.

جميل بن دراج گفت شنيدم از حضرت صادق (ع) كه فرمود اوتاد الارض و اعلام الدين اربعه محمد بن مسلم - بريد بن معاويه عجلي - ابوبصير ليث بختري مرادي زرارة بن اعين

مي نويسد زرارة ابن اعين مردي سفيدرو و فربه خندان متبسم بود و در جدل و احتجاج تخصصي داشت و هيچ كس قدرت نداشت او را محكوم كند و او سر حلقه متكلمين اماميه است كه پس از هفتاد سال عمر در سال 150 از دنيا رفت.



[ صفحه 270]



بريد بن معاويه عجلي از وجوه بزرگان اصحاب و ثقه و فقيه بود و كليه علماي عصر بر تفقه و افقهيت او اتفاق داشتند.

عبدالله ابي يعفور از امام جعفر صادق پرسيد برخي اوقات مردم از من مسائل مي پرسند كه دسترسي به شما ندارم از كي بپرسم فرمود از محمد بن مسلم كه ميان شماست بپرس كه وجيه و مورد اعتماد است و اين محمد بن مسلم كسي است كه مفاخره مي كرد مي گفت 30000 حديث از امام محمدباقر عليه السلام فراگرفتم و شانزده هزار 16000 حديث از امام جعفر صادق عليه السلام آموختم.

ابوبصير از دو چشم نابينا شد و او گفت وارد شدم بر امام محمدباقر عليه السلام عرض كردم شما قادر هستيد مرده را زنده كنيد و اكمه و ابرص را شفا بدهيد فرمود آري باذن الله بعد فرمود نزديك بيا نزديك رفتم دست مبارك را به صورت و چشم هاي من كشيد چشمم بينا شد آسمان و زمين و همه كس را مي ديدم آنگاه فرمود اي ابوبصير آيا ميل داري چشمت بينا باشد و فرداي قيامت از تو حساب بخواهند براي رسيدگي ديوان محاسبات الهي و ثواب و عقاب پاي ميزان حاضر شوي يا نابينا باشي و مستقيم به بهشت عدل الهي بروي عرض كردم ميل دارم نابينا باشم و به بهشت بروم امام محمدباقر عليه السلام دستي ديگر بر سر و چشمم كشيد به حال اول برگشتم و جائي را نمي ديدم.

دو نفر از اصحاب مكفوف و نابينا بودند كه بختري از ديگري افقه بوده و برخي نوشته اند كه دو نفر هر دو ابوبصير بودند يكي ليث بختري مرادي و ديگري عبدالله بن محمد اسدي و سومي گفته اند كه ابوبصير يحيي بن قسم حذاء مكفوف بود كه از اصحاب حضرت موسي بن جعفر و امام رضا عليه السلام بوده و افضل آنها بختري است و درباره آنها فرمود بشر المخبتين بالجنه

اين فضايل در همه اين فقهاي اوليه و اصحاب امام محمدباقر (ع) بوده است كه ما در دائرةالمعارف رجال شرح حال هر يك را داده ايم.

آنها اصحابي بودند كه امام جعفر صادق عليه السلام درباره آنها همان عبارت را فرمود كه امام حسين درباره وفاداري اصحابش فرمود

قال (ع) ما وجدت احدأ خذ بقولي و اطاع امري وحداحذو اصحابي غر رجلين رحمهما الله تعالي عبدالله بن ابي يعفور و حمران بن اعين اما انهما مؤمنان خالصان من شيعتنا اسمائهما عندنا في كتاب اصحاب اليمين الذي اعطي الله محمدا



[ صفحه 271]



جابر جعفي متوفي 138 مي گويد: هفتاد هزار حديث از امام محمدباقر عليه السلام روايت كرده است.

امام محمدباقر (ع) فضيل بن يسار رامنا اهل البيت معرفي فرمود