مرکز پاسخگويي: مركز تحقيقات سپاه
گروه: توحيد و معاد
موضوع اصلي: توحيد و معاد
موضوع فرعي: تفسير آيه يوم تبدل الارض غير الارض
در تفسير آيه يوم تبدل الارض غير الارض از امام باقر(ع) كه زمين در روز قيامت غير اين زمين خاكي است و چون از حضرت سؤال شد در جواب فرمودند: منظور تبدل خبزة نقية يأكل الناس منها حتي يفرغ من الحساب؛ سؤال اينجاست كه اگر در روز قيامت، زمين مثل نان دنيايي بوجود ميآيد و مردم آن را ميخورند، پس مردم كجا ميايستند؟ كجا ميخورند؟ كجا تخليه ميكنند؟ و... لطفاً مطلب را روشن نماييد.




پاسخ:
با توجه به مبهم بودن سؤال و طبق برداشتي كه ما از آن داشتهايم، پاسخ شما مبتني بر ذكر چند نكته است:

1- ادراك و آگاهي جامع و دقيق از حقايق و صحنههاي روز قيامت و نيز ويژگيهاي بهشت و جهنم به دليل محدوديتهاي فراوان از توان بشر عادي خارج است. چنان كه براي فرزند در رحم نيز فهم عالم بيرون ناممكن است. از اين رو در آيات و رواياتي كه بيانگر تحولات و حقايق روز قيامت و... است نبايد به معاني ظاهريشان بسنده كرد چون بسياري از آنها جهت تقريب به ذهن بشر بيان شده تا اندكي از حقايق آن روز بزرگ را دريابد.

2- چون حديثي را كه ذكر نمودهايد در ذيل آيه 48 سوره ابراهيم »يوم تبدل...« وارد شده است، از اين رو لازم است نگاهي اجمالي به اين آيه هم داشته باشيم:

از صراحت آيه شريفه »يوم تبدل الارض...« به خوبي استفاده ميشود كه در روز قيامت آسمان و زمين وضعيّت كنونيشان را قطعاً دارا نيستند. اما اين كه اوضاع آنها چگونه خواهد بود، بين مفسرين اختلاف است. برخي ميگويند: مراد از تبديل آسمانها و زمين، نابودي كامل آنها و تغيير ذات و ماهيتشان است و برخي ديگر معتقدند: تبديل در آيه، تنها تغيير در صفات زمين و آسمانها است. به اين معنا كه بر ويرانههاي زمين و آسمانها، شكل كاملتري از آنها ايجاد ميگردد. منشأ اين تفاسير گوناگون را بايد در اختلاف روايات ديد. مفاد برخي از آنها همان چيزي است كه در متن سؤال بدان اشاره شده است (تبديل زمين به نان مطبوع كه از ناحيه امام باقر(ع) نقل شده است و...) مفاد برخي ديگر آن است كه در آن روز، زمين، نقره و آسمان طلا ميشود و در برخي ديگر آمده است كه زمين جهنم و آسمان بهشت ميشود.

{P- ترجمه تفسير الميزان، ج 12، ص 128 - 129. P}

از منظر مرحوم علامه طباطبايي؛ »اختلاف روايات در صورتي كه معتبر باشند، خود بهترين شاهد است بر اين كه ظاهر آيه شريفه مقصود نيست و اين روايات به عنوان مَثَل آمده است.«

{P- همان. P}

3- از قرائن متعددي كه در روايات متعدد وجود دارد به خوبي روشن ميشود كه تبديل شدن زمين به صورت نان پاكيزه يا... از باب تمثيل است و تنها جهت تقريب به ذهن مخاطب ذكر شده است. يكي از اين قرائن، روايت ديگري است از امام باقر(ع) كه در كتاب ارشاد شيخ مفيد نقل شده است كه آن حضرت در پاسخ سؤال كسي كه پرسيد: مردم در قيامت تا تمام شدن حساب چه ميخورند و چه ميآشامند، فرمود: »مردم در سرزميني محشور ميشوند كه مانند قرص ناني پاكيزه است...«

{P - همان، ص 134. P}

قرينه ديگر روايتي است كه در مجمع البيان نقل شده است و مفادش آن است كه: »زمين براي هركسي به

مقتضاي حالش مبدّل ميشود؛ براي مؤمنين به صورت ناني درميآيد كه در طول روز قيامت از آن ميخورند و براي برخي ديگر نقره و براي كفّار آتش ميشود.

{P - ترجمه الميزان، ج 12، ص 128. P}

4- منشأ استبعاد و تعجّب جناب عالي از روايتي كه نقل كردهايد، آن است كه اولاً پنداشتهايد مراد امام(ع) از تبديل شدن زمين به صورت نان پاكيزه، نان به معناي معمولي و متعارفش است كه در دنيا مردم از آن استفاده ميكنند و آن گاه از عوارض بعدي آن سؤال كردهايد و ثانياً گمان نمودهايد كه نظام آخرت شبيه نظام دنياست كه انسانها درگير نيازهاي مادي خويش و رفع آنها باشند و از اين رو پرسيدهايد پس در صورت تبديل شدن زمين به نان آنها كجا ميايستند و... در حالي كه هر دو گمان شما فاصله زيادي با واقعيت دارد. چون اولاً همانطور كه ذكر شد، سخن امام(ع) در روايتي كه ذكر نمودهايد و روايات مشابه آن، از باب تمثيل و تقريب به ذهن مخاطب بوده، از اين رو نبايد به معناي رايج دنيوياش حمل شود.

ثانياً نظام كائنات از جمله وضعيّت جسمي انسانها در روز قيامت بكلّي متحول ميشود. بدين معنا كه بدن اخروي انسان (بنا بر مبناي حركت جوهري و معاد جسماني) جسم تكامل يافته دنيوياش بوده و ويژگيهاي مخصوص خودش را خواهد داشت. لذا از عوارضي كه بدنهاي دنيوي دارا هستند، فارغ خواهند بود؛ شبيه بدن مثالي كه انسان در حالت خواب ديدن از آن برخوردار است (كه به رغم آن كه جسم است اما عوارض جسم دنيوي را ندارد).

نتيجه آن كه انسان به دليل محدوديتهاي فراواني كه از نظر علمي - روحي و... دارد هيچ گاه قادر به تصور جزئيات قيامت و مسائل مربوط به آن نخواهد بود؛ از اين رو، ائمه(ع) به تبعيّت از قرآن كريم جهت تقريب به ذهن بشر نسبت به حقايق نظام آخرت، تمثيلاتي را بيان نمودهاند؛ بنابراين لازم است انسان در هنگام برخورد با اين گونه مسائل ابعاد گوناگون آنها را ملاحظه نموده و با تأمل و تعقّل بيشتر و نيز با عصاي احتياط گام بردارد.