اول، علم و دانش: در كشف الغمة از حافظ عبد العزيز بن اخضر جنابذي در كتابش موسوم به معالم العترة الطاهرة از حكم بن عتيبه نقل شده است كه در مورد آيه ان في ذلك لايات للمتوسمين (1) گفت: «به خدا سوگند محمد بن علي در رديف همين هوشمندان است» .در صفحات بعد سخن ابو زرعه را نقل خواهيم كرد كه گفته است: به جان خودم ابو جعفر از بزرگ ترين دانشمندان است.

ابو نعيم در حلية الاولياء نوشته است: مردي از ابن عمر درباره مسئله اي پرسش كرد.ابن عمر نتوانست او را پاسخ گويد.پس به سوي امام باقر (ع) اشاره كرد و به پرسش كننده گفت : نزد اين كودك برو و اين مسئله را از او بپرس و جواب او را هم به من بازگوي.آن مرد به سوي امام باقر (ع) رفت و مشكل خود را مطرح كرد.امام نيز پاسخ او را گفت.مرد به نزد ابن عمر بازگشت و وي را از جواب امام باقر (ع) آگاه كرد.آنگاه ابن عمر گفت: اينان اهل بيتي هستند كه از همه علوم آگاهي دارند.

در حلية الاولياء آمده است: محمد بن احمد بن حسين از محمد بن عثمان بن ابي شيبه، از ابراهيم بن محمد بن ابي ميمون، از ابو مالك جهني، از عبد الله بن عطاء، نقل كرده است كه گفت: من هيچ يك از دانشمندان را نديدم كه نسبت به دانشمندي ديگر كم دانش تر باشند مگر نسبت به ابو جعفر.من حكم را مي ديدم كه در نزد او چون شاگردي مي كرد.

شيخ مفيد در كتاب ارشاد مي نويسد: شريف ابو محمد حسن بن محمد از جدم، از محمد بن قاسم شيباني، از عبد الرحمن بن صالح ازدي، از ابو مالك جهني، از عبد الله بن عطاء مكي، روايت كرده است كه گفت: هرگز دانشمندي را نديدم كه نسبت به دانشمندي ديگر آگاهي هايش كمتر باشد مگر نسبت به ابو جعفر محمد بن علي بن حسين.من حكم بن عتيبة را با آن آوازه اي كه در ميان پيروانش داشت مي ديدم كه در مقابل آن حضرت چونان طفلي مي نمود كه در برابر آموزگارش قرار گرفته است.

ابن جوزي در تذكرة الخواص، مي نويسد: عطاء مي گفت هيچ يك از دانشمندان را نديدم كه دامنه دانايي اش نسبت به دانشمندي ديگر كمتر باشد مگر نسبت به ابو جعفر.من حكم را ديدم كه در نزد آن حضرت چونان پرنده اي ناتوان بود.ابن جوزي مي گويد: «منظور وي از حكم همان حكم بن عتيبه بود كه در روزگار خود دانشمندي بزرگ به شمار مي آمد» .

اين سخن، چنان كه ملاحظه گرديد، از عطاء نقل شده و باز به همان گونه كه شنيديد ابو نعيم اصفهاني و شيخ مفيد آن را از عبد الله بن عطاء روايت كرده اند.محمد بن طلحه نيز در كتاب مطالب السؤول، اين روايت را به همين نحو نقل كرده است.البته در اين باره ملقب شدن آن حضرت به لقب باقر العلم و شهرت وي در ميان خاص و عام و در هر عصر و زمان بدين لقب كفايت مي كند.

ابن شهر آشوب در كتاب مناقب از محمد بن مسلم نقل كرده است كه گفت: من سي هزار حديث از آن حضرت پرسيدم.شيخ مفيد نيز در كتاب اختصاص، به نقل از جابر جعفي آورده است: ابو جعفر امام باقر (ع) هفتاد هزار حديث برايم گفت كه هرگز از كسي نشنيده بودم.

شيخ مفيد مي نويسد: از هيچ كدام از فرزندان امام حسن (ع) و امام حسين (ع) اين اندازه از علم دين و آثار و سنت و علم قرآن و سيره و فنون ادب كه از امام باقر (ع) صادر شده، ظاهر نشده است.

ما در صفحات آينده از بزرگان مسلمان از صحابه، تابعان و فقيهان و نويسندگان و بسياري ديگر كه از علم و دانش آن حضرت بهره مند گشته اند، ياد خواهيم كرد.تحقيقا بسياري از دانشمندان از آن حضرت كسب علم كرده و بدو اقتدا نموده بودند و گفتار آن حضرت را پيروي مي كردند و از فقه و دلايل روشني بخش حضرتش در توحيد و فقه و كلام كمال استفاده را به عمل مي آوردند.
گفتار آن حضرت درباره توحيد

بنابر نقل مدائني، روزي يكي از اعراب باديه به خدمت ابو جعفر محمد بن علي آمد و از وي پرسيد: آيا به هنگام عبادت خداوند هيچ او را ديده اي؟ امام پاسخ داد: من چيزي را كه نديده باشم عبادت نمي كنم.اعرابي پرسيد: چگونه او را ديده اي؟ فرمود: ديدگان نتوانند او را ديد اما دلها با نور حقايق ايمان او را مي بينند.با حواس به درك نمي آيد و با مردمان قياس نمي شود.با نشانه ها شناخته شود و با علامت ها موصوف گردد.در كار خود هرگز ستم روا نمي دارد.او خداوندي است كه جز او معبودي نيست.اعرابي با شنيدن پاسخ امام باقر (ع) گفت: خداوند خود آگاه تر است كه رسالتش را كجا قرار دهد.
احتجاج آن حضرت با محمد بن منكدر از زاهدان و عابدان بلند آوازه عصر خويش

شيخ مفيد در ارشاد، نويسد: شريف ابو محمد حسن بن محمد از جدم، از يعقوب بن يزيد از محمد بن ابي عمير، از عبد الرحمن بن حجاج، از ابو عبد الله امام صادق (ع) نقل كرده است كه فرمود: محمد بن منكدر مي گفت: گمان نمي كردم كسي مانند علي بن حسين، خلفي از خود باقي گذارد كه فضل او را داشته باشد، تا اينكه پسرش محمد بن علي را ديدم.

مي خواستم او را اندرزي گفته باشم اما او به من پند داد.ماجرا چنين بود كه من به اطراف مدينه رفته بودم ساعت بسيار گرم مي بود.در آن هنگام با محمد بن علي مواجه شدم.او هيكل مند بود و به دو نفر از غلامانش تكيه داده بود.من با خودم گفتم: يكي از شيوخ قريش در اين گرما و با اين حال در طلب دنيا كوشش مي كند.به خدا او را اندرز خواهم گفت.پس نزديك او شدم و سلامش دادم او نيز در حالي كه عرق مي ريخت با گشاده رويي جوابم گفت.به وي عرض كردم: خداوند كار ترا اصلاح كناد! يكي از شيوخ قريش در اين ساعت و با اين حال براي دنيا كوشش مي كند! به راستي اگر مرگ فرا رسد و تو در اين حال باشي چه مي كني؟ او دستان خود را از غلامانش برگرفت و به خود تكيه كرد و گفت: به خدا سوگند اگر مرگ من در اين حالت فرا رسد مرگم فرا رسيده در حالي كه من به طاعتي از طاعات الهي مشغولم.در حقيقت من با اين طاعت مي خواهم خود را از تو و از ديگران بي نياز كنم.بلكه من هنگامي از مرگ باك دارم كه از راه برسد در حالي كه من مشغول به يكي از معاصي الهي باشم.

محمد بن مكندر گويد: گفتم: «خدا ترا رحمت كند! مي خواستم اندرزت گفته باشم اما تو به من اندرز دادي» .

كليني در كافي، مانند همين روايت را از علي بن ابراهيم، از پدرش و محمد بن اسماعيل، از فضل بن شاذان و هم او، از ابن ابي عمير، از عبد الرحمن بن حجاج، از امام صادق (ع) نقل كرده اند.

نگارنده: معناي سخن محمد بن منكدر كه گفته بود: «مي خواستم اندرزت گفته باشم ولي تو به من اندرز دادي» اين است كه وي همچون طاووس يماني و ابراهيم ادهم و...از متصوفه بود و اوقات خود را به عبادت سپري مي كرد و دست از كسب و كار شسته بود و بدين سبب خود را سربار مردم كرده بود.و بار زندگي خود را بر دوش مردم نهاده بود او مي خواست امام باقر (ع) را نصيحت كند كه مثلا شايسته نيست آن حضرت در آن گرماي روز به طلب دنيا برود.امام (ع) نيز بدو پاسخ مي دهد كه: بيرون آمدن وي براي يافتن رزق و روزي است تا احتياج خود را از مردمان ببرد كه اين خود از برترين عبادات است.اندرزي كه اين سخن براي ابن منكدر داشت اين بود كه وي در ترك كسب و كار و انداختن بار زندگيش بر دوش مردم و اشتغالش به عبادت راهي خطا در پيش گرفته است.به همين جهت بود كه ابن منكدر گفت: «مي خواستم اندرزت گفته باشم...»

بنابر همين اصل است كه از صادقين (ع) دستور اشتغال به كسب و كار و نهي از افكندن بار زندگي بر دوش ديگران صادر شده است.از آنان همچنين روايت شده است كه اگر كسي به عبادت خداي پردازد و شخص ديگري در پي كسب و كار روانه شود، عبادت اين شخص اخير بالاتر و برتر از آن ديگري است.امام صادق (ع) از پيامبر (ص) نقل كرده است كه فرمود: «ملعون است ملعون است كسي كه خود را سربار مردمان قرار دهد» .