بازگشت

امام باقر (ع) و علم هيأت


يكي از رشته هاي دانش كه امام باقر(ع) پيرامون آن به مناسبت هاي مختلف به ايراد حديث پرداخته، دانش فضا و علم هيات و نجوم است. خداي عالميان در سراسر قرآن 13 بار از نجوم و احكام و آثار آن آياتي نازل فرموده وامامان معصوم: آيات را تفسير، تاويل و بيان مصداق كرده اند. از جمله امام باقر(ع) ذيل (و علامات و بالنجم هم يهتدون). «آنان به وسيله ستاره راه مي يابند»،(نحل:16 ) فرمود: نجم عبارت است از ستاره «جدي» زيرا جدي ستارهاياست كه از ميان نميرود [غروب نميكند] و بر پايه آن «قبله» بنا شده و به وسيله آن اهل خشكي و دريا راهنمائي ميشوند[1].
شايان ذكر است كه امام باقر(ع) در مدينه مي زيسته اند و بنا به قواعد هيات،قبله مدينه تقريبا به جانب جنوب است. و به سخن دقيق تر طبق جدول دانشمند بزرگ«عبدالرزاق بغائري» طول مدينه سي و نه درجه و پنجاه و نه دقيقه (59، 39)
فلكي، و طول مكه سي و نه درجه و پنجاه دقيقه (50 ، 39) فلكي است كه اختلاف طول آنها تنها 9 دقيقه فلكي برابر با 36 سي و شش ثانيه زماني و ساعتي است. و طبق جدول «سردار كابلي» نيز اختلاف طول و نصف النهار مكه و مدينه 10 دقيقه فلكي برابر با چهل(40) ثانيه زماني و ساعتي است (3). از اين رو مي بينيم با اين كه درآن زمان وسائل سنجش دقيق وجود نداشته و مردم كوچه و بازار عرب نيز از آن علم بهره چنداني نداشته اند، امام باقر(ع) در يك فرمول تقريبا فراگير قبله را برپايه «جدي» و دانستن اين ستاره دانسته و در توضيح آن افزوده استبه وسيله آن اهل خشكي و دريا راهنمائي ميشوند، و اين نيست مگر اين كه ستاره جدي (به ضم جيمو فتح دال) نزديك قطب شمال قرار دارد و تقريبا ثابت است، از اين رو ميتوان در شباز آن به عنوان شاخص استفاده كرد و در خشكي و دريا راه و مسير حركت را جهت بخشيد.
نجم عبارت است از ستاره «جدي» زيرا جدي ستارهايي است كه از ميان نميرود [غروب نميكند] و بر پايه آن «قبله» بنا شده و به وسيله آن اهل خشكي و دريا راهنمائي ميشوند.
گفتني است: اين ستاره از ديرباز بر عرب شناخته شده بوده است لذا امام باقر(ع) توضيح نداد در چه نقطه اي از آسمان قرار دارد، راوي هم سوال نكرد، اما راهيابيبه وسيله ستارگان در قرآن مجيد نيز مورد اشاره قرار گرفته است. (هو الذي جعل لكمالنجوم لتشهدوا بها في ظلمات البر والبحر)(انعام: 97). كه در اين ميان ستاره جدي از جايگاه ويژهاي برخوردار است جدي ستاره كوچكي است از مجموعه «دب اصغر» خرس كوچك، ملاقه كوچك، بناتالنعش صغري، جنب قطب حقيقي و تقريبا يك درجه(1)باقطب فاصله دارد، اين ستاره در هر شبانه روز يك دايره بسيار كوچك به قطر دودرجه(2) رسم ميكند بنابراين هر شبانه روز يك مرتبه با خط دايره نيمروز(نصف النهار) و يك مرتبه با دايره و خط نيمشب (نصف الليل) هر شهر و ديار منطبق، وسپس از آن ميگذرد، جدي با اين كه از جمله ثوابت به شمار ميرود، از حركت كنديبرخوردار و به قطب عالم درحال نزديك شدن است، چنان كه در سال 2100 ميلاديفاصلهاش از قطب عالم نزديك به نيم درجه(5/0) خواهد رسيد، و اين كمترين فاصله بينجدي و قطب عالم خواهد بود.
قطب عالم هم به نوبه خود ثابت نخواهد بود و با يك حركت گردنايي پس از 5300 سال به ستاره «دارمين» خواهد رسيد (ستاره دارمين، ستاره اصلي صورت كيكاوس ودر. ميان كهكشان است، فاصله اش از زمين 49سال نوري و نور آن هفده برابر خورشيداست). اما فاصله ستاره قطبي (جدي) تا زمين 650 سال نوري و روشنائي آن 5000 برابر خورشيد و قطر آن يكصد برابر آفتاب است. درباره جدي اين گونه هم نوشته اندكه فاصله آن 470 سال نوري (10× 62/444 كيلومتر)، جرم آن هشت برابر خورشيد و روشنائي آن 2000 برابر آفتاب است[2].
حركت گردنايي(قهقرايي)
ستاره جدي از زمان امام باقر(ع) تا عصر حاضر و تا مدت طولاني آينده، همچنان به عنوان ستاره قطبي به شمار ميرود، ليكن در درازمدت ثابت نخواهد ماند، زيرا محور فرضي زمين (قطب) كه اكنون نزديكي ستاره جدي را نشان ميدهد، داراي حركتي است كه اين حركت مانند حركت دوم گردنا (فرفره كوچك چوبي كه كودكان به آن نخ بسته و با شدت حركت داده و براي چرخش آزاد ميكنند) است و به حركت قهقرائي نيز شهرت دارد، قطب عالم مداري را طي ميكند كه از ستاره جدي تاستاره «لورا» (چنگ) ميباشد، و طي اين دوره قوسي از ستاره جدي تا ستاره لورادر حدود 12 هزار سال، و قوسي از لورا تا جدي حدود 14 هزار سال طول ميكشد كه برروي هم حدود 26 هزار سال (25800) سال ميشود، اگر يك دوره اين سال بزرگ را بر360 درجه تقسيم كنيم سهم هر درجه 6666/71 سال خواهد بود، و اين همان حركتي استكه در زمان قديم به اختلاف بين 66 تا هفتاد (70) سال بر يك درجه حساب ميكردند،اين دوره را 25700 و يا 25850 و يا 26000 هزار سال هم به نگارش آورده اند.
اين حركت نخست توسط «هيپارك» (ابرخس)، (زاده، 190، ق،م) كشف شد و در زمان او نقطه اعتدال بهاري در برج حمل برابر اول فروردين بوده است و از زمان او تاكنون نقطه اعتدال بهاري با يك سير قهقرائي يك ساعت و 45 دقيقه تغيير مكان داده است (يعني تقريبا 25 درجه)[3].
تاويل
امام باقر(ع) بنا به تفسير ظاهر قرآن فرمود: مراد از نجم در آيه 16سوره نحل ستاره جدي ميباشد، و از آنجا كه قرآن مجيد، باطن، بلكه بطوني دارد،پيامبر و پيشوايان معصوم عليهم السلام فرموده اند: مراد از نجم، رسول خدا(ص) و مقصود از «علامات»(نحل:16) پيشوايان طاهريناند.
امام باقر(ع) در حديثي ميفرمايد: نجم عبارت است از ما اهل بيت، چنان كه امام صادق(ع) در تاويل آيه (فنظر نظره فيالنجوم فقال اني سقيم) ابراهيم به ستاره نظر افكند و فرمود: من بيمارم(صافات: 88) ميفرمايد: وقتي حضرت ابراهيم(ع) درنجوم نظر افكند در محاسبه خويش به اين نتيجه رسيد كه چه مصائبي بر امام حسين(ع)وارد ميشود از اينرو فرمود: من بيمارم يعني از آنچه به حسين(ع) خواهد رسيد[4].

پاورقي

[1] تفسر نورالثقلين، ذيل آيه 16 سوره نحل.

[2] معرفه الوقت و القبله، حضرت استاد حسن زاده مد ظله ص 542 و بعد، نشر جامعه مدرسين قم.

[3] شهمردان رازي، روضه المنجمين، ص بيست و هفت و سي چهار، به كوشش جليل اخوان زنجاني، طهران، 1409 ه ق ، 1368 ش.

[4] تفسير نورالثقلين، ذيل صافات 4 406، و ذيل نحل 16

نويسنده

سيد پيمان صابري