شهادت
امام باقر (ع) پس از عمري تلاش در ميدان بندگي خدا و احياي دين و ترويج
[ صفحه 23]
علم و خدمات اجتماعي به جامعه ي اسلامي، در روز هفتم ماه ذوالحجه ي سال 114 [1] رحلت كرد.
در سال رحلت و شهادت آن حضرت آراي ديگري نيز وجود دارد. دسته اي از مورخان سال 117 [2] و بعضي سال 118 [3] و گروه اندكي سال هاي 116 [4] و 113 [5] و 115 [6] و 111 [7] را ياد كرده اند، اما بيشترين منابع تاريخي سال 114 [8] را متذكر شده اند.
منابع روايي و تاريخي علت وفات آن حضرت را مسموميت دانسته اند، مسموميتي كه دست هاي حكومت امويان در آن دخيل بوده است. [9] .
از برخي روايات استفاده مي شود كه مسموميت امام باقر (ع) به وسيله ي زين آغشته به سم، صورت گرفته است، به گونه اي كه بدن آن گرامي از شدت تأثير سم
[ صفحه 24]
به سرعت متورم گرديد و سبب شهادت آن حضرت شد. [10] .
در اين كه چه فرد يا افرادي در اين ماجراي خائنانه دست داشته اند، نقل هاي روايي و تاريخي از اشخاص مختلفي نام برده اند.
بعضي از منابع، شخص هشام بن عبدالملك را عامل شهادت آن حضرت دانسته اند. [11] .
بخشي ديگر، ابراهيم بن وليد را وسيله ي مسموميت معرفي كرده اند. [12] .
برخي از روايات نيز زيد بن حسن را كه از دير زمان كينه هاي عميق نسبت به امام باقر (ع) داشت، مجري اين توطئه به شمار آورده اند. [13] .
به طور مسلم وفات امام باقر (ع) در دوران خلافت هشام بن عبدالملك رخ داده است؛ [14] زيرا خلافت هشام از سال 105 تا سال 125 هجري استمرار داشته، و آخرين سالي كه مورخان در وفات امام باقر (ع) نقل كرده اند 118 هجري مي باشد. [15] .
با اين كه نقل ها بظاهر مختلف است، اما با اندكي تأمل در منابع روايي و تاريخ، بعيد نمي نمايد كه همه ي آن ها به گونه اي صحيح باشد زيرا عامل شهادت آن حضرت لازم نيست يك نفر باشد بلكه ممكن است افراد متعددي در شهادت امام باقر (ع) دست داشته اند كه هر روايت و نقل، به يكي از آنان اشاره كرده است.
با توجه به برخوردهاي خشن و قهرآميز هشام با امام باقر (ع) و عداوت انكارناپذير بني اميه با خاندان علي (ع) شك نيست كه او در از ميان بردن امام
[ صفحه 25]
باقر (ع) - اما بشكلي غير علني - انگيزه اي قوي داشته است.
بديهي است كه هشام براي عملي ساختن توطئه ي خود، از نيروهاي مورد اطمينان خويش بهره جويد، از اين رو ابراهيم بن وليد [16] را كه عنصري اموي و دشمن اهل بيت (ع) است به استخدام مي گيرد و او امكانات لازم را در اختيار فردي كه از اعضاي داخلي خاندان علي (ع) بشمار مي آيد و مي تواند در محيط زندگي امام باقر (ع) بدون مانع راه يابد و كسي مانع او نشود، قرار دهد، تا به وسيله ي او برنامه ي خائنانه ي هشام عملي گردد و امام به شهادت رسد.
امام باقر (ع) اين چنين به شهادت رسيد و به ملاقات الهي شتافت و در بقيع، كنار مرقد پدر بزرگوارش امام سجاد (ع) و عموي پدرش حسن بن علي (ع) مدفون گشت. [17] .
[ صفحه 26]
پاورقي
[1] فرق الشيعة 61، اعلام الوري به جاي ماه ذوالحجة، ماه ربيع الاول را ياد كرده است. رك: ص 259.
[2] تاريخ يعقوبي 2 / 320؛ تذكرة الخواص 306؛ الفصول المهمة 220؛ اخبار الدول و آثار الاول 11؛ اسعاف الراغبين 195؛ نورالابصار، مازندراني 66 و... در بسياري از اين منابع؛ مطلب به صورت «قيل» ياد شده است.
[3] كشف الغمة 2 / 322؛ وفيات الاعيان 4 / 174؛ تاريخ ابي الفداء 1 / 248؛ تتمة المختصر 1 / 248؛ اعيان الشيعة 1 / 650.
[4] المختصر في اخبار البشر 1 / 203؛ تتمة المختصر 1 / 248.
[5] مرآة الجنان 1 / 247.
[6] كامل ابن اثير 5 / 180.
[7] مآثر الانافة في معالم الخلافة 1 / 152.
[8] طبقات الكبير 5 / 238؛ اصول كافي 2 / 372؛ تاريخ قم 197؛ ارشاد مفيد 2 / 156؛ دلائل الامامة 94؛ تاج المواليد 118؛ مناقب 4 / 210؛ سير اعلام النبلاء 4 / 409؛ الانوار البهية 126؛ تاريخ ابن خلدون 2 / 23؛ عمدةالطالب 137؛ شذرات الذهب 1 / 149؛ و....
[9] الصواعق المحرقة 210؛ احقاق الحق 12 / 154؛ اسعاف الراغبين بهامش نورالابصار 254؛ مثير الاحزان، جواهري 244.
[10] الخرائج والجرائح، راوندي 2 / 604؛ مدينة المعاجز 349؛ بحار 46 / 329؛ مستدرك الوسائل 2 / 211.
[11] مآثر الانافة في معالم الخلافة 1 / 152؛ مصباح كفعمي 522.
[12] سبائك الذهب 74؛ دلائل الامامة 94؛ مناقب ابن شهر آشوب 4 / 210؛ الفصول المهمة 220؛ الانوار البهية 126.
[13] الخرائج والجرائح، راوندي 2 / 604؛ مدينة المعاجز 349؛ بحار 46 / 329؛ مستدرك الوسائل 2 / 211.
[14] تاريخ يعقوبي 2 / 320؛ مروج الذهب 3 / 219؛ الانوار البهية 126؛ اعيان الشيعة 1 / 650.
[15] در كتاب اخبار الدول و آثار الاول ص 111 شهادت امام باقر (ع) در خلافت ابراهيم بن وليد دانسته شده است، ولي چنان كه توضيح داده شد وفات آن حضرت در خلافت هشام بوده و ابراهيم بن وليد مي توانسته است از مجريان نقشه ي هشام به شمار آيد.
[16] ابراهيم بن وليد بن عبدالملك، بعدها در سال 129 به خلافت رسيد، ولي خلافتش ديري نپاييد و پس از هفتاد روز كشته شد. رك: تاريخ الخلفاء، سيوطي 254.
[17] فرق الشيعة 61؛ اصول كافي 2 / 372؛ ارشاد مفيد 2 / 156؛ دلائل الامامة 94؛ اعلام الوري 259؛ كشف الغمة 2 / 327؛ تذكرة الخواص 306؛ مصباح كفعمي 522، شذرات الذهب 1 / 149 و...
از برخي منابع استفاده مي شود كه آن حضرت، هنگام رحلت در شهر مدينه نبوده است، بلكه در محلي به نام حميمه از روستاهاي نواحي مكه يا شام بوده؛ پس از شهادت، آن گرامي را به مدينه منتقل كرده اند. رك: وفيات الاعيان 4 / 174؛ المختصر في اخبار البشر 1 / 203؛ احقاق الحق 12 / 152.